Grondbeginselen kalmte en inzicht

Inhoudsopgave

Inleiding kalmte en inzicht

Voorkom fixatie en starheid

Wat is een goede concentratie?

Geluk, kalmte en vreugdevolle interesse

Geconditioneerde dingen

Inzicht

Extra aanbevelingen

Inleiding kalmte en inzicht

Mentale ontwikkeling heeft in eerste instantie als doel dat we kalmer van geest worden. Kalmte meditatie (samatha bhavana) is op zich niet specifiek boeddhistisch want in meerdere religies wordt dit, hoewel in verschillende vormen, toegepast. Kalmte meditatie zijn 'concentratie oefeningen'. Zoals we zo meteen zullen zien, is het belangrijk om met de beoefening van concentratie verstandig om te gaan.

In het boeddhisme draait het vooral om inzicht. Kalmte meditatie wordt beoefend om de concentratie (samadhi) te verbeteren waardoor de meditatieve verdiepingen (jhana) kunnen worden bereikt wat overeenkomt met een hogere of zuiverdere staat van bewustzijn. In het boeddhisme wordt kalmte meditatie vaak gebruikt als basis voor inzicht (vipassana). Zie ook de beschrijving van juiste concentratie op Ariya Atthangika Magga — Het Edel Achtvoudige Pad.

Concentratie is belangrijk, maar concentratie is — zoals we straks zullen zien — niet het doel op zich. Het doel is inzicht omdat dit de allesbepalende factor is voor innerlijke vrijheid. Dit kan niet door concentratie alleen worden gerealiseerd.

De ontwikkeling van juiste concentratie (samma samadhi) leidt tot de ontwikkeling van gunstige verworvenheden zoals kalmte, geluk etc. Veel mensen klampen zich aan deze staten vast, want het is een algemene tendens van mensen om zich te bevredigen in plezierige toestanden, in aangename gevoelens. Maar alle dingen, alle verschijnselen, dragen de aard van verandering in zich (viparinama dhamma), vandaar dat ook die staten een voorwaarde (paccaya) zijn voor lijden wanneer die toestanden veranderen. Dit is waarom concentratie niet het einddoel is, maar essentieel is om gunstige verworvenheden te ontwikkelen die gedienstig zullen zijn op het Pad voor de ontwikkeling van waar inzicht. De ontwikkeling van inzicht, van juist begrip (samma ditthi) is echter alleen mogelijk als alle verworven staten achtergelaten worden. Want ook een verworven staat, hoe heilzaam (kusala) dan ook, is een geconditioneerde (sankhata) staat. Een staat die 'in het bestaan gekomen is'. Nibbana is ook een staat maar niet in die zin dat het een geconditioneerde staat is. Het is niet 'voortgekomen uit iets', maar gerealiseerd is door alles achter te laten (nippapañca). Het is een staat van de geest waarin al het geconditioneerde verzaakt is. Zo'n staat kan geen lijden meer voortbrengen. Dit is het einde van 'in het bestaan komen'.

Het Pali woord 'bhavana' wat we vrij vertalen als 'meditatie' betekent 'ontwikkelen'. Letterlijk 'het in bestaan roepen, produceren'. In dit hoofdstuk zullen we een belangrijke basis leggen zodat we op een verstandige wijze kalmte en inzicht kunnen ontwikkelen zodat de realisering van Nibbana succesvol kan zijn.

Voorkom fixatie en starheid

De bevrijdende factor van lijden is om tot diep inzicht te komen oftewel 'de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn'. Hiervoor is een goede concentratie (samadhi) nodig. Om het bewustzijn naar een hoger niveau te tillen zijn meerdere meditatie onderwerpen mogelijk (zie bhavana). Echter, een goede concentratie is belangrijk, maar niet ons einddoel. Wanneer we niet oppassen, kan concentratie zelfs gaan tegenwerken omdat concentratie kan leiden tot fixatie. Wanneer je gefixeerd bent op iets, wordt alles dat erom heen ligt uitgesloten waardoor je het geheel niet kunt zien. Fixatie is de tegenwerker van totaal gewaarzijn (vijañana) wat juist zo essentieel is.

Zo is juiste concentratie (samma samadhi) één van de factoren van het Achtvoudige Pad, maar er zijn meer factoren die geoefend dienen te worden. Je kunt je ook overdreven of fanatiek concentreren op één bepaald onderwerp of je er lange tijd mee bezigen. Je kunt jezelf erop vastzetten alsof er bijna niets anders is. Dan ben je er niet vrij van, maar eerder erdoor in beslag genomen. Zo is bijvoorbeeld de meditatie van liefdevolle vriendelijkheid (metta) erg belangrijk voor het cultiveren van de juiste gedachten (samma sankappa). Echter, er zijn mensen die zich zo op metta fixeren dat ze niet toekomen aan de ontwikkeling van inzicht dat de bevrijdende factor is. En wie niet de cruciale essentie kent die de Boeddha onderwijst, namelijk de drie kenmerken anicca, dukkha en anatta, zal niet alle toestanden kunnen verlaten waardoor het onmogelijk is het doel te bereiken. Waarom dat zo is zullen we verderop uiteenzetten. Fixatie impliceert dus ook het op zoek zijn naar iets zoals een fijn gevoel, een spirituele ervaring of wat dan ook. Mensen die niet bekend zijn met wat de Boeddha werkelijk onderwijst, zijn ook vaak (en tevergeefs) op zoek naar 'een zelf' (atta).

Wat mensen ook vaak doen die niet vertrouwd zijn met de boeddhistische meditatie, is hun aandacht richten op een stilstaand object zoals een kaars of een theelichtje. Dat is de 'beste' manier om de geest te fixeren en te vernauwen (sankhitta citta). De indachtigheid op de ademhaling daarentegen is volstrekt anders: dan is er ook één object van meditatie, de ademhaling, maar dan ben je niet gefixeerd op een punt omdat de ademhaling beweegt, die is dynamisch. Net zoals het echte leven dynamisch is.

Wanneer concentratie niet goed beoefend wordt kan concentratie dus makkelijk leiden tot fixatie dat tot vernauwing van de geest leidt. Hierin kan hij niet totaal gewaar zijn. Omdat hij gefixeerd is op één punt kan het ook leiden tot een stramme geest, een starheid waarin de geest niet flexibel kan zijn.

De geest moet niet gefixeerd zijn op een punt waardoor al het overige wordt uitgesloten. Als hij zich vernauwt tot een punt kan hij niet het geheel overzien; dan kan totaal gewaarzijn niet worden ontwikkeld. Fixatie werkt ook een starre geest in de hand die niet kan meebewegen op veranderende omstandigheden en geen oplossingen kan bedenken vanwege zijn beperkte wereld.

Fixatie zorgt ervoor dat de geest één richting opgedreven wordt waardoor zijn energie er op den duur in verschillende manieren op een destructieve manier uit komt. De geest wordt pas echt intelligent en flexibel als hij de gelegenheid krijgt vrijelijk te stromen. Hiervoor is discipline nodig, maar geen dwangmatigheid.

Concentratie is dus belangrijk, maar we moeten ervoor waken dat we er op een verstandige manier in staan. Als we concentratie zien als het allerbelangrijkste, als een doel op zich, dan schieten we ons doel voorbij en kan de functie van concentratie niet echt haar werk doen.

Wat is een goede concentratie?

In het boeddhisme spreken we over een goede concentratie wanneer de geest is gericht op een heilzaam (kusala) object. Hierdoor wordt een goede concentratie ontwikkeld. Een heilzaam object kan heel divers zijn, maar kort gezegd zijn het de dingen die ons gedienstig zijn op het pad naar bevrijding, zoals: verstandig nadenken (yoniso manasikara) over essentiële zaken in het leven, een deugdzaam leven leiden, het beschouwen van je dagelijkse activiteiten in woord, daad en gedachte, en onderwerpen van de Dhamma zoals de vijf hindernissen (pañca nivarana) en de zeven factoren van verlichting (bojjhanga). Het cultiveren van liefdevolle vriendelijkheid (metta), mededogen (karuna), meelevende vreugde (mudita) en gelijkmoedigheid (upekkha). En uiteraard de fundamenten van indachtigheid (satipatthana).

Al dit soort dingen bevorderen een goede concentratie en zoals we zien is dat niet één punt, ding of onderwerp. Het is dan ook de bedoeling dat we meerdere zaken beoefenen en onszelf niet steeds richten op één punt of onderwerp. We dienen 'allround' te zijn.

We hebben in vorige hoofdstukken van de sectie Inzicht meditatie geleerd dat dingen niet op zichzelf bestaan. Dat is ook zo met concentratie. Om goede concentratie te ontwikkelen zijn er meerdere dingen nodig. De correcte training in de juiste concentratie behelst daarom meerdere zaken en één daarvan is niet een gefixeerd zijn op een punt hetgeen de geest vernauwd en star maakt, maar hem open maakt zodat hij totaal gewaar kan zijn en de dingen leert zien zoals ze werkelijk zijn. De geest bestrijkt dan een breder gebied. Dit leidt uiteindelijk tot intuïtief inzicht waarin hij op elk moment in vele opzichten perfect begrijpt wat er zich voordoet. Als de geest niet gefixeerd is en zich nergens aan vastgrijpt, kan hij zich moeiteloos aanpassen aan lastige situaties en meebewegen onder alle veranderingen waaraan het hele bestaan onderhevig is (viparinama dhamma).

Geluk, kalmte en vreugdevolle interesse

Essentieel is dat we onze aandacht richten op goede (kusala) dingen. Als we het goede doen zullen we zelf de goede gevolgen ervaren in de vorm van geluk (sukha) en vreugdevolle interesse (piti). Deze eigen ervaring is belangrijk want het geeft aanleiding om verder te gaan op het ingeslagen pad.

Wanneer je in paniek bent of door een bepaald voorval onrustig bent, kun je een pas op de plaats maken en naar die staat van de geest (citta) kijken zonder er brandstof (= voeding ahara) aan te geven. Dat is de manier om die onrust voor dat moment te doen bedaren en het draagt er ook aan bij dat het in de toekomst minder snel de kop opsteekt. Echter, om ervoor te zorgen dat de geest voor een lange aaneengesloten tijd kalm (passaddhi) blijft zonder pieken en dalen, dat er echt kalmte is in de kern van je wezen, in het hart, is het nodig daarvoor een goed fundament te leggen. Dit fundament is het leiden van een deugdzaam leven. Dit is wat van doorslaggevende aard zal zijn omdat het de oefening is die direct verbonden is met de daad en dus de eigen ervaring. Precies zoals een akkerbouwer eerst zijn land goed moet bewerken om een goede oogst binnen te kunnen halen.

Als je niet gelukkig bent is het moeilijk jezelf te concentreren. Maar wanneer we geluk ervaren worden we kalmer van geest. Die kalmte (passaddhi) is een belangrijke voorwaarde (paccaya) die nodig is voor een goede concentratie (samma samadhi).

Geconditioneerde dingen

Zoals we hebben gezien ontwikkelt een goede concentratie zich aan de hand van een enkele belangrijke heilzame (kusala) factoren, namelijk geluk (sukha), vreugdevolle interesse (piti) en kalmte (passaddhi). De laatste drie zijn essentiële factoren van verlichting (bojjhanga). Geluk (sukha) behoort niet tot de factoren van verlichting (het verwijst naar gevoel en kan zowel lichamelijk als mentaal zijn). Maar alle staten, alle dingen, zowel fysieke als mentale, zijn geconditioneerde dingen. De ontwikkeling van een goede concentratie is dus afhankelijk van de zojuist genoemde voorwaardelijke condities (paccaya). Omdat (goede) concentratie daaruit ontstaat, is ook concentratie (samadhi) — eveneens een factor van verlichting — een geconditioneerde (sankhata) staat van de geest.

Deze staten waren nodig ter ondersteuning om uiteindelijk innerlijke vrijheid te realiseren, dat wil zeggen het ongeconditioneerde (asankhata). Zolang deze staten aanwezig zijn, is dit dus nog steeds de 'geconditioneerde staat van de geest'. Ons doel is niet het geconditioneerde. Ons doel is innerlijke vrijheid, rust, vrede, een absoluut einde van alle lijden.

Om te vorderen op de weg naar innerlijke vrijheid, is het nodig dat we geconditioneerde staten weer los laten, ze opgeven, ze laten varen. Hoe zat het ook alweer: alle dingen die de aard van opkomen (uppada) in zich hebben, hebben ook de aard van vergaan (vaya) in zich. En wat waren de laatste woorden van de Leraar ook al weer?

D16 — Maha Parinibbana Sutta — Het grote heengaan

Ook concentratie vervult slechts een functie, namelijk om de geest tot eenheid te brengen (ekaggata). Het is niet het einddoel.

De Boeddha zegt dat al deze staten verlaten moeten worden. Zie de standaard canonieke tekst op de pagina Jhana — De meditatieve verdiepingen. Dit impliceert eveneens dat we ons er niet op moeten fixeren. Door ze te verlaten bereiken we een hoger bewustzijn (adhicitta) dat ons naar het doel leidt.

We kunnen niet het ongeconditioneerde (asankhata) bereiken als we blijven steken in het geconditioneerde (sankhata). Daarom kan concentratie alleen nooit leiden tot ware bevrijding.

Inzicht

Zoals ik eerder aangaf, kan concentratie leiden tot fixatie waardoor we niet volledig kunnen zien en begrijpen wat er zich diep in ons werkelijk afspeelt. Met andere woorden: dan kunnen we niet totaal gewaarzijn (vijañana), terwijl dat juist van groot belang is.

Maar als de training in concentratie goed ontwikkeld wordt en er geen fixatie is, geven we onszelf ruimte om in de diepere lagen van de geest te kijken. Dit is een cruciaal stadium in meditatie omdat daar bezoedelingen verborgen liggen die ons aan het lijden binden zolang ze aanwezig zijn. Deze bezoedelingen worden ook wel onderliggende oftewel latente 'neigingen' of 'tendensen' genoemd (anusaya). Concentratie alleen kan deze bezoedelingen niet teniet doen, het kan ze niet uitrukken.

Vóór zijn verlichting was de Boeddha, toen hij nog een Bodhisatta was, in de leer bij Alara Kalama en Uddaka Ramaputta die bekend stonden om hun kennis over kalmte meditatie (samatha bhavana). Maar omdat hun methode ontoereikend was voor het verwerven van de verlichting, zelfs niet de hoogste meditatieve verdieping (jhana), verliet hij hen en zocht hij zelf verder naar de oplossing. Deze ervaring van de Boeddha zelf, is daarom een eerste belangrijke aanwijzing dat concentratie niet als einddoel gezien kan worden. Echter, degene die de instructies van de Boeddha volgt en het Pad geheel voltooid tot en met de verwerkelijking van arahatschap, zal zelf direct begrijpen waarom dat zo is.

Wat er voor nodig is om de uitroeiing van de latente neigingen (anusaya) volledig te bewerkstelligen, is wijsheid (pañña) = inzicht (vipassana) = juist begrip (samma ditthi), een alles doordringende visie van verschijningsvormen in hun fundamentele aard van hun bestaan (zie ti lakkhana). Dit impliceert dus ook, zoals hiervoor is aangegeven, wat geconditioneerde dingen zijn en het begrijpen dat als daaraan vastgeklampt wordt, wanneer ze niet verlaten worden, het ongeconditioneerde (asankhata) niet bereikt kan worden. Zelfs de hoogste factor van verlichting — gelijkmoedigheid (upekkha) — wanneer die verworven is, wordt een obstakel wanneer men zich daarin verheugt (zoals de Boeddha dit aangeeft in M106 — Aneñjasappaya Sutta — De weg naar het onverstoorbare als antwoord op de vraag van Ananda). Zie ook de uitleg bij vraag 1.9 van de cursus Meditatieve verdiepingen — Deel 3. Wanneer je in meditatie ergens naar op zoek bent, zijn er verlangens om iets te hebben. En dit is juist waardoor het doel gemist wordt.

Wanneer de geest op elk moment elke staat kan verlaten, als hij alles kan opgeven, elke staat achter zich kan laten, zal hij steeds fris en nieuw zijn. Dan kleeft hij niet aan het oude, aan het bekende. Nibbana is niet het oude, het geconditioneerde (sankhata), maar is altijd het nieuwe, het ongeconditioneerde (asankhata).

Een geest waarin juist begrip (samma ditthi) ontwikkeld is zal zich aan geen enkele toestand vastgrijpen omdat hij de drie kenmerken (ti lakkhana) doorziet. Vanwege de ontwikkeling van waar inzicht ontstaat complete verzaking (nekkhamma). Dan is de geest doordrongen van het begrip dat alle dingen de aard van verandering in zich dragen (viparinama dhamma). En hij begrijpt dat elke toestand, hoe aangenaam dan ook, ook een voorwaarde (paccaya) voor lijden is vanwege het feit dat ook die toestand verandert (zie dukkhata).

Omdat hij fundamenteel veranderd is, zal de ontwikkelde geest (mahaggata citta) zich nergens meer aan vastgrijpen en nooit meer terugkeren naar hoe hij daarvóór was, want dan zou hij bij het oude, bij het bekende blijven. Waar het oude is daar kan het nieuwe immers niet zijn. Maar Nibbana is altijd nieuw. Daarom wordt hij door niets meer in het bestaan, zowel intern als extern, nog in beroering gebracht omdat hij niets vastgrijpt en daarom steeds kan mee veranderen. Hij stroomt op de stroom van het dynamische leven mee omdat hij de universele aspecten van het bestaan begrijpt en er in dat opzicht één mee geworden is. Er is geen verdeeldheid meer. Zijn geest is tot eenheid gebracht (ekaggata). Het zelf is uitgedoofd (nirodha). De volledige uitdoving is verworven (nirodha samapatti).

Het doel kan niet worden bereikt door zelfzucht, maar door inzicht oftewel wijsheid. Alleen wijsheid (pañña) oftewel juist begrip (samma ditthi) kan de latente neigingen (anusaya) bij hun wortel doorkappen. Dat is omdat het meest fundamentele onderdeel van deze set bezoedelingen die de andere voedt en op hun plaats houdt, onwetendheid (avijja) is. Wijsheid is het geneesmiddel voor onwetendheid. Hoewel onwetendheid verbaal gezien een negatief 'onbekend' is, is onwetendheid niet een feitelijk negatief iets, maar louter een gemis aan juiste kennis. Het is meer een verraderlijke en vluchtige mentale factor, voortdurend aan het werk en zichzelf inplant in elk onderdeel van ons innerlijke leven. Het verdraait herkenning, het domineert wilshandelingen, en bepaald de gehele tint van ons bestaan. Zoals de Boeddha zei: "Het element onwetendheid is een krachtig element." (S14-013)

Extra aanbevelingen