Een allesomvattend en doordringend inzicht

Inhoudsopgave

Twee belangrijke aspecten

Op één moment begrijpen wat er is

Op één moment de vier Edele Waarheden begrijpen

Extra aanbevelingen

In het hoofdstuk Persoonlijkheid hebben we een eerste aanzet gemaakt voor uitleg over wat een allesomvattend en doordringend inzicht blokkeert en wat de weg ernaar toe vrijmaakt. In hoofdstuk Concept en praktijk zijn we er weer wat verder op in gegaan.

In dit hoofdstuk zullen we met een eenvoudig voorbeeld uitleggen wat een allesomvattend en doordringend inzicht inhoudt. Tenslotte zullen we in het laatste hoofdstuk van het deel De ontwikkeling van wijsheid van de sectie Inzicht meditatie (in het hoofdstuk met de gelijknamige naam) het Pad naar bevrijding exact toelichten zodat er geen enkele twijfel hoeft te bestaan over hoe wijsheid (pañña) oftewel inzicht (vipassana) ontwikkeld wordt.

Twee belangrijke aspecten

Kortgezegd kan gesteld worden dat door de beoefening van inzicht twee belangrijke aspecten worden ontwikkeld.

A. In eerste instantie worden oorzaken en gevolgen steeds duidelijker gezien. Hierdoor wordt de gehele keten van samenhangende relaties van gebeurtenissen dieper en in een breder perspectief begrepen. In plaats van afzonderlijke dingen, wordt nu meer een proces van opeenvolgende gebeurtenissen gezien.

B. Tegelijkertijd ontwikkelt zich een dieper inzicht in de drie universele kenmerken: vergankelijkheid (aniccata), het onbevredigende (dukkhata), en zelf-loosheid (anattata).

Het begrijpen van de oorzakelijkheid (A.) én het diepere inzicht in de universele kenmerken (B.) zorgen voor een allesomvattend én doordringend inzicht (pativedha) zodat in het één het ander wordt gezien en begrepen omdat alle dingen dezelfde universele kenmerken in zich dragen.

Op één moment begrijpen wat er is

Stel dat iemand je heel boos aanspreekt, hij is laaiend. Je staat slechts op een meter afstand van die persoon en het komt bedreigend over.

Je begrijpt, dat als je hierop reageert door ook boos te worden, je er voeding (ahara) aan geeft en de situatie daardoor zal verergeren, de toestand zich zal uitbreiden (papañca) zoals een oplaaiend vuur. Je begrijpt dat boosheid de weg naar beneden is, dat het geen enkel voordeel heeft en alleen maar nadelige gevolgen kent die je allemaal direct begrijpt. Je begrijpt dat als je reageert op het slechte gedrag van anderen, je daar dan in betrokken raakt. Je begrijpt dat je jezelf op die manier op sleeptouw laat nemen wat leidt tot worden (bhava) waardoor je niet jezelf kunt zijn. Je begrijpt dat wanneer je in je waarnemen vastgrijpt, dat dat de keten (kama guna) is waardoor je niet vrij kunt zijn. Je begrijpt dat al dat reageren de weg naar innerlijke vrijheid versperd. Maar jouw weg is een andere.

Zo zijn er in dit voorbeeld meerdere dingen waarvan je de gehele oorzakelijke keten van samenhangende relaties in één oogopslag begrijpt (A.). Alles wat in dit proces meespeelt, zijn geen los van elkaar bestaande dingen. Ook volgen ze elkaar niet in een bepaalde volgorde op; ze zijn allemaal kruislings met elkaar verbonden. Het rustig blijven en het niet vastgrijpen, je niet laten meeslepen door gevoelens, beïnvloedt meerdere andere mentale factoren die op hun beurt ook weer positieve kwaliteiten zullen voortbrengen. Je zult steeds beter begrijpen dat er nooit één oorzaak is, maar dat dingen altijd meerdere oorzaken hebben. En het is het doordringende inzicht (pativedha) (B.) waardoor je niet vastgrijpt en dus vrij kunt zijn in een bepaalde situatie.

Dit totale begrijpen gebeurt op één moment, zonder de tussenkomst van het intellect. Want wanneer het 'ik', Het zelf, ophoudt tussenbeide te komen, krijgt intuïtieve wijsheid oftewel gewaarzijn (vijañana) de ruimte om te stromen. Op dezelfde wijze kunnen we op elk moment begrijpen wat er is en wat er gebeurt, in alle omstandigheden, wat het ook is. De dingen zien zoals ze zijn en hoe het werkt.

Ik zeg niet dat we in zo'n situatie zoals in bovenstaand voorbeeld helemaal niks moeten doen. Waar het om gaat is dat we moeten leren om te ageren in plaats van te reageren. Wanneer intuïtief gewaarzijn stroomt, is er geen gekunstelde actie van 'ik' en kan je doen wat nodig is zonder dingen eromheen. Een pure, echte actie. Precies wat nodig is, niet meer, niet minder. Dit kan niet middels een pasklaar antwoord of een ander soortgelijk plannenmakerij omdat dat vooropgezet (sasankharena) en daarom geconditioneerd is. Dat werkt niet. Wanneer het 'ik' kan sterven, kan intuïtieve wijsheid stromen en dan zal aandacht het werk voor jou doen waardoor spontaan de juiste actie uitgevoerd wordt.

Wanneer je met een zaklantaarn in een donkere schuur schijnt en de lichtbundel op een bepaalde plek richt, zie je alleen dat deel dat door de lichtbundel belicht wordt. Dan kun je de zaklantaarn weer ergens anders op richten en zie je weer een ander deel. Zo ziet het intellect dingen afzonderlijk en los van elkaar, maar de geest kan zo niet echt het geheel zien en begrijpen. Hoe goed hij ook z'n best doet. Het intellect is beperkt en kan daarom het onbeperkte niet omvatten.

Wanneer de vermogens van Het hart goed ontwikkeld zijn, is de geest meer als een lamp die in de donkere schuur omhoog gehouden wordt. Het licht van de lamp dat niet gebundeld is tot een straal zoals bij de zaklantaarn, verspreid zich gelijkmatig over de gehele schuur en belicht alles in één keer. Op dezelfde wijze kan de ontwikkelde geest met doordringend inzicht (pativedha) alles in z'n geheel en in één oogopslag zien en begrijpen. En het enige wat de lamp hoeft te doen, is licht uitstralen. Op dezelfde manier hoeven wij in onze meditatie niets anders te doen dan het schenken van aandacht, meer niet. Dit leidt tot totaal gewaarzijn.

Op één moment de vier Edele Waarheden begrijpen

Het voorbeeld dat hiervoor is gegeven, is hoe wij onze meditatie in het dagelijkse leven dienen te cultiveren. Uiteraard met ondersteuning van de beoefening van het gehele Achtvoudige Pad inclusief uiteraard de satipatthana training omdat dat het fundament van de mentale training betreft, de 7e factor van het pad samen met de 6e en 8e factor.

Voor wat betreft de vier Edele Waarheden werkt de ontwikkeling van intuïtieve wijsheid helemaal op dezelfde wijze als in het voorbeeld hiervoor.

Ook hier is het zien en begrijpen van oorzaak en gevolg essentieel. Als we vrijkomen van de krachten van Het zelf en minder begoocheld (moha) raken doordat verdraaiingen (vipallasa) afnemen, zullen we gaan begrijpen dat er lijden (dukkha) is. Naarmate we oorzaken en gevolgen zien, zullen we begrijpen dat geboorte de voorwaardelijke conditie (paccaya) is voor ouderdom, ziekte en dood. Dan wordt de revolutionaire geest in ons gewekt die begrijpt: 'dit is een ongewenste situatie'. En hij denkt verder verstandig na (yoniso manasikara) over de oorzaak (samudaya) van dat lijden, over de opheffing (nirodha) van dat lijden en over het Pad (magga) dat leidt naar de opheffing van dat lijden.

Naarmate de geest helderder wordt en de vermogens (bala) in kracht toenemen, ontstaat in de mediteerder, onze dhammanuvatti, een zekere mate van angst om te worden, het doorgaan in samsara. En er ontstaat een sterk gevoel van urgentie (samvega) om zo snel mogelijk een einde aan lijden te maken.

Op een gegeven moment worden alle vier de waarheden begrepen. Maar het is nog slechts een conceptueel begrijpen. De geest die in ontwikkeling is naar zijn volwassenheid (gotrabhu) zal echter steeds dieper en breder de keten van oorzaken en gevolgen zien en begrijpen.

Onze mediterende, de dhammanuvatti, begrijpt dat zonder de voorwaardelijke conditie (paccaya) van geboorte, er geen ouderdom, ziekte en dood meer kan ontstaan. En hij denkt na over de oorzaak van lijden die hij steeds beter zal gaan begrijpen omdat hij niet een weg van ontkenning volgt, maar van erkenning. En juist doordat hij steeds beter de oorzaak begrijpt, zal hij ook snel de opheffing begrijpen. En het Pad dat daarvoor bewandeld moet worden zal een heel realistisch en praktisch Pad voor hem zijn. Zo zal hij door 'in het een het ander zien'. Echter, het is nog steeds een conceptueel begrijpen dat onder werelds (lokiya) begrip valt. Hierin worden alle aspecten begrepen, maar nog als afzonderlijke dingen die nog als ideeën in hem bestaan. Als een conventionele realiteit (vohara sacca).

Vervolgens wordt zijn geest bevrijd van de drie hoofdbegoochelingen, de verdraaiingen die hem voor zo lange tijd gevangen hielden:

• Wat vergankelijk is te beschouwen als onvergankelijk (annice niccavipallasa).
• Wat pijnlijk is te beschouwen als geluk (dukkhe sukhavipallasa).
• Wat geen-zelf is te beschouwen als een zelf (anattani attavipallasa).

Bevrijd van begoochelingen, komt langzaam maar zeker het gehele afhankelijke ontstaan (paticcasamuppada) steeds duidelijker voor zijn geest. Niet louter op volgorde van de basisformule, maar met het begrip dat al die schakels elkaar kruislings beïnvloeden. Want hij begrijpt dat er niet één oorzaak is en ook niet een allereerste begin. En hij begint het kamma proces (kamma bhava) te begrijpen, een zeer essentieel aspect van de Dhamma.

En op een bepaald moment daagt het licht van de Dhamma in haar volle helderheid en legt een verheven realiteit (paramattha sacca) bloot zoals de lamp die in de donkere schuur omhoog gehouden werd. Op dat moment worden alle vier de waarheden niet afzonderlijk, maar allemaal tegelijkertijd op één moment volledig begrepen. Dit is het moment waarop hij het allerhoogste bovenwereldse pad (lokuttara magga) bereikt, namelijk arahatta magga, en de corresponderende vrucht (phala) ervaart.

Er is een diep, doordringend inzicht dat geconditioneerde (sankhata) verschijnselen in een constant proces zijn, gebeurtenissen die opkomen (uppada) en verdwijnen (vaya), bijna net zo snel als toen ze ontstonden. Dit is verlichting.

In het laatste hoofdstuk van het deel De ontwikkeling van wijsheid van de sectie Inzicht meditatie, zullen we het Pad naar bevrijding nog exacter toelichten.

Extra aanbevelingen