In het heden leven — Deel 4

Inhoudsopgave

Vrij van verleden, heden en toekomst

Gevoel, tijd en het zelf

Werelds geluk en bovenwerelds geluk

De zoekrichting

Vrij van verleden, heden en toekomst

Wanneer we in het nu kunnen leven en vrij kunnen zijn van het verleden en de toekomst, bevinden we ons op het pad naar vrijheid. Dit betekent nog niet dat we die vrijheid al hebben gerealiseerd. Leven we wel echt in het heden? Zijn we wel aandachtig, kritisch en onderzoekend genoeg? Er zijn veel dingen die we op het eerste gezicht niet direct in het verband met verleden en toekomst zien, maar onbewust spelen ze vaak mee. Het is gevaarlijk (adinava) om afhankelijk (nissito) te zijn van het verleden en de toekomst, want dan kan de geest geen intelligente weg inslaan omdat hij dan het moment van het nu mist dat steeds nieuw is.

Misschien zijn er momenten dat we echt in het nu kunnen leven, en vervolgens gebruikt de geest weer diverse dingen om aan het heden te ontsnappen. Dit gaat erg snel omdat staten van de geest (citta) elkaar in een razendsnel tempo opvolgen en telkens veranderen (viparinama). Op dezelfde snelle wijze kan de geest je voorschotelen dat je echt in het heden leeft. Daarbij komt dat de latente neigingen (anusaya) van de geest erg hardnekkig kunnen zijn wat de kans op het terugkeren naar verleden en toekomst (en het onbewust zijn ervan) vergroot.

Dit maakt het vaak lastig te beseffen of er wel of geen vrijheid is. Blijf daarom altijd zeer kritisch, open en eerlijk de staat van de geest (citta) beschouwen en er een en al aandacht aan schenken. Alleen zo kun je ontdekken en bewust worden van wat er in de diepere lagen van de geest speelt. Dan zul je steeds duidelijker begrijpen dat de fundamentele vrijheid gelegen is in de bevrijding van de greep van Het zelf. Dan begrijp je in welke richting die vrijheid gezocht moet worden. Dit leidt tot het in de stroom treden (sotapatti).

Gevoel, tijd en het zelf

Zonder Het zelf zullen we niet in beslag worden genomen door het verleden of de toekomst. Dan is er bijvoorbeeld geen angst vanwege het verstrijken van de tijd. Als je het werk goed doet, zul je bijvoorbeeld op den duur volledig vrij zijn van de angst voor de dood. Gezien het leven een tijdelijk bestaan is, is een dergelijke vrijheid cruciaal. Als je van moment tot moment kunt leven zul je niet gebonden zijn aan tijd, want tijd is een creatie van de geest. Er zijn mensen die — vanwege de invloed van het zelf — geloven dat alles eeuwig is. Dit is een belangrijke oorzaak van mentaal lijden vanwege het eenvoudige feit dat niets eeuwig of blijvend is. Het leven is dynamisch en kan daarom niet statisch zijn. Alles beweegt van toestand naar toestand, van moment tot moment. Dit ontstaat vanuit dat, en zodra dit ontstaan is, is dat alweer verdwenen. Wanneer je deze natuurwet begrijpt, zul je niet hechten aan het idee van eeuwigheid, niet aan het idee van 'ik', 'mij' of 'mijn'. Dit is essentieel.

Er kunnen momenten zijn waarop je je erg ongelukkig voelt, maar je bent in een groot voordeel wanneer je begrijpt dat alles voorbij moet gaan. Dan kun je kijken naar die ongelukkige staat van de geest (cittanupassana) in de wetenschap dat ook die voorbij moet gaan, net zoals alle andere dingen in het leven. Door jezelf niet te identificeren met de ellendige staat van de geest ('ik ben ongelukkig'), wordt je aandacht niet door het gevoel meegesleept, kun je blijven observeren en de oorzaak ervan begrijpen. Het zien van oorzaken (samudaya) is erg belangrijk.

Echter, als je de ellendige staat wilt 'wegduwen' omdat je gelukkig wilt zijn, is je aandacht meteen weg, is er geen gewaarzijn (vijañana) en ben je niet meer in het nu. Het geluk waarnaar je verlangt ligt in de toekomst. Zo wordt je aandacht van het heden weggevoerd. Duw niets weg en omarm niets. Verdraag geduldig (khanti) de ellendige staat en blijf aandachtig en zonder verlangen kijken naar wat er in je geest gebeurt. Ga er dapper doorheen. Het zal tijd, geduld en oefening kosten, maar dit is de enige weg (ekayana) die tot absolute bevrijding (vimutti) leidt.

De realiteit (sacca) kun je in alles ontdekken, of dat nu geluk (sukha) of pijn (dukkha) is. We maken er een onderscheid in en dat is er ook wel degelijk. Maar in de diepte, in de kern ervan, verschillen geluk en pijn niet zoveel van elkaar. Want als je het geluk verkregen hebt waarnaar je verlangde, is ook dat niet blijvend en keert de ellendige staat weer terug. Daarom zei de Boeddha dat ook geluk (als je jezelf eraan vastklampt) een voorwaarde voor lijden is omdat het verandert (viparinama). Daarom verschillen geluk en pijn niet zoveel van elkaar. Het is allebei gevoel (vedana).

Werelds geluk en bovenwerelds geluk

Hoe meer je verlangt naar een gelukkige staat, hoe verder je ervan verwijderd raakt. Maar als je het loslaat zal het eerder tot je komen. Hoe zit dat? Welnu, het geluk dat mensen doorgaans verlangen, is het gewone (lokiya) geluk oftewel 'het wereldse geluk'. Dat geluk is geconditioneerd (sankhata). Dit is het geluk, het wereldse gevoel (samisa) waar de meeste mensen naar snakken omdat dat voor hen het meest bekende geluk is. Dan is er ook een niet-werelds geluk (niramisa) dat voortkomt vanwege de meditatieve verdiepingen (jhana). Zowel het werelds als het niet-werelds geluk is geconditioneerd.

Het geconditioneerde is lijden (dukkha), nietwaar? De hoofdoorzaak van lijden is begeerte (tanha), nietwaar? Het geconditioneerde is lijden, dus of het nu een werelds gevoel is of een niet-werelds gevoel is; het gaat voorbij omdat het geconditioneerd is. Hebben we het dan niet nodig? Natuurlijk wel, maar we moeten er niet aan hechten (upadana). Wat we vooral dienen te begrijpen is, dat alles dat we willen hebben, dat dat lijden is. Dus ook deze soorten van geluk. Ik kan me voorstellen dat je jezelf nu afvraagt wat dan het echte geluk is. Het echte geluk is het ongeconditioneerde (asankhata) oftewel Nibbana. Dit is het geluk waar de afwezigheid van begeerte (tanha) een feit is. In de standaard canonieke tekst wijst de Boeddha hier duidelijk op. Raadpleeg hiervoor de items onder jhana.

Dit beantwoord dus waarom we verder van geluk verwijderd zijn wanneer we het willen hebben. Echter, door de afwezigheid van begeerte alleen, hebben we het doel nog niet volledig bereikt. Wel is hiermee de hoofdoorzaak van lijden (tanha) uitgerukt. Er is nog meer te doen, namelijk een verdere ontwikkeling van wijsheid (pañña). Wanneer wijsheid volledig ontwikkeld is, is naast begeerte ook onwetendheid (avijja) verdwenen. Dat is 100% zeker het absolute einde van lijden. Misschien heb je wel vertrouwen in mij, maar je kunt dit zelf pas heel zeker weten als je geest deze staat heeft bereikt.

Wanneer een begin gemaakt wordt in de training van het Edel Achtvoudige Pad, is juist begrip (eerste factor van het Pad) van een eerste niveau. De training in juiste concentratie (achtste factor van het Pad) heeft als functie de geest tot eenheid te brengen en worden de meditatieve verdiepingen (jhana) verworven. Vervolgens worden al deze geconditioneerde toestanden losgelaten waardoor juist begrip (de eerste factor) van een niveau dieper wordt waardoor de bevrijding van de geest (ceto vimutti) een feit zal zijn. Het verwerven van de jhana's is echter niet noodzakelijk. Zie sukkha vipassaka.

De zoekrichting

Je kunt honderd jaar zoeken naar geluk in het geconditioneerde (sankhata), maar dat zal ongetwijfeld resulteren in lijden (dukkha). Echter, als je begrijpt dat er niets is dat niet verandert, zul je ophouden met het zoeken naar iets dat absoluut is. Dan zal je zoektocht naar innerlijke vrede een radicale andere zijn omdat je het zoeken naar iets opgeeft. Precies zoals Patacara dat deed nadat ze een onvoorstelbaar lijden doormaakte omdat ze haar geluk in de verkeerde richting zocht. Nadat ze door de Boeddha onderwezen was, veranderde haar zoektocht 360 graden. Lees de verhalen van Patacara eens op de pagina Tijdgenoten van de Boeddha.

Zodra de intentie oprijst iets te zoeken, is daar het geconditioneerde en omdat dat niet ons doel is, mis je door die intentie of dat verlangen, het doel. Eigenlijk is dit heel eenvoudig, maar voor veel mensen is het heel moeilijk om eenvoudig te zijn. Daarom is het essentieel de geest te trainen om eenvoudig te zijn. Verspil je energie niet door het zoeken naar iets, want dat zal meer en meer energie gaan vergen. In principe is dat een signaal dat je zoektocht de verkeerde richting op gaat. Als je al het verlangen naar iets opgeeft, zal je zien dat er meer energie ter beschikking komt. Dan krijg je daar geen energie van, maar het betekent dat je dichter bij het doel komt. Naarmate dit stabieler wordt, zal je ook energieker in het dagelijks leven staan. En op een gegeven moment bulk je van de energie, dan ben je zo goed als onvermoeibaar.

De moeilijke geest die ongetraind is, slokt energie omdat er een gebrek aan inzicht is. Het lijkt op het werken met een collega die je de gehele dag moet uitleggen wat hij moet doen en hoe hij iets moet doen, die je alles met de paplepel moet ingeven. Maar de eenvoudige geest die getraind is, heeft inzicht en volop energie tot z'n beschikking. Die vraagt niet telkens naar een pasklaar antwoord omdat er een direct begrijpen is bij alles wat hij doet en wat er is. Dit soort begrijpen is niet een zaak van het hoofd, maar wordt volbracht door Het hart.

Als gedachten en herinneringen omrent verleden of toekomst opkomen, doe er dan niets mee. Reageer er niet op, dan raak je er ook niet in betrokken. Als je er niet in betrokken bent, zal het je niet beïnvloeden en zal het je ook niet conditioneren. Zie gedachten als gedachten, herinneringen als herinneringen, ideeën als ideeën, niet meer en niet minder. Doe er niets mee. Probeer er niet iets van te maken en er geen betekenis aan te geven. Identificeer je er niet mee, dan raak je er niet in verstrikt. Zie ze gewoon zoals alle andere fenomenen die allemaal de aard van opkomen (uppada) en vergaan (vaya) in zich hebben. Door er op deze manier naar te kijken zal de gewoonte om in het verleden of in de toekomst te leven langzaamaan afnemen.

Als je vaker en vollediger in het heden kunt leven, zal je minder lastiggevallen worden door voorstellingen uit het verleden of de toekomst. Zelfs in het heden zul je vrij van concepten zijn omdat de geest niet meer meteen klaarstaat om er een betekenis aan te hangen door middel van woorden, gebeurtenissen en andere dingen waardoor de werkelijkheid verdraaid wordt. Begrippen en ideeën nemen dan niet meer een vooraanstaande plaats in omdat ze overstegen worden door intuïtief inzicht.