Elementen

Dhatu

dhatu

'Elementen'.

'Elementen', zijn de uiteindelijke onderdelen van een geheel. Deze zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden en omvatten het hele bestaan.

A.

De fysieke elementen (dhatu of maha bhuta), die bekend staan onder de symbolische namen aarde, water, vuur en wind, moeten worden gezien als de vooraanstaande elementen van materie. Hun pali namen zijn: pathavi dhatu, apo dhatu, tejo dhatu en vayo dhatu. In Vis 11: 2, worden de 4 elementen als volgt omschreven:

"Alles dat gekenmerkt wordt door hardheid (thaddha lakkhana) is het element van aarde of vastheid; door samenhang (abandhana) of vloeibaarheid, het waterelement; door hitte (paripacana), het vuur of hitte-element; door versterking of ondersteuning, het element van wind of trilling."

Hoewel in verschillende sterktes, zijn alle vier de elementen aanwezig in elk materieel object. Als bijvoorbeeld het aarde element overheerst, wordt het materiële object 'solide' genoemd, etc. De groepen van materie vormen samen de materie van zowel het inwendige als het uitwendige fysieke bestaan.

Meer uitleg over de 4 elementen:

Pathavi dhatu: het aarde element oftewel vastheid

Pathavi of vastheid is het element van expansie. Het is hierdoor dat objecten een ruimte vullen. Als we een object zien, zien we alleen een omvang, iets uitgestrektst in de ruimte en geven we er een naam aan. Het element van expansie is niet alleen aanwezig in solide dingen, maar ook in vloeibare dingen; als we de zee voor ons zien uitstrekken, zien we ook pathavi. De hardheid van een rots en de zachtheid van een pasta, de hoedanigheid van zwaarte en lichtheid van dingen zijn ook hoedanigheden van pathavi, of zijn er gedeeltelijk bestanddelen van.

Apo dhatu: het waterelement oftewel samenhang

Apo of vloeibaarheid is het element van samenhang. Het is dit element dat materiële deeltjes ophoopt zonder dat ze uiteen vallen. De samenhangende kracht in vloeibaarheid is erg sterk, want in tegenstelling tot vastheid — het hiervoor besproken element — vloeien ze zelfs na hun scheiding weer samen. Als een solide rots gebroken of gespleten is, verenigen de stukken zich niet meer. Om de stukken weer bij elkaar te brengen is het noodzakelijk om vastheid om te zetten in vloeibaarheid door de temperatuur te verhogen zoals bij het smelten van metalen. Als we een object zien, zien we enkel en alleen een expansie met grenzen; deze expansie of 'vorm' is mogelijk door de samenhangende kracht.

Tejo dhatu: het vuurelement oftewel hitte

Tejo is het element van hitte of temperatuur. Het is dit element dat hitte verhoogd of verleend aan de andere drie elementen. De vitaliteit van alle wezens en planten ligt bewaard in dit element. Van elke expansie of vorm krijgen wij een sensatie van hitte. Dit is relatief, want als we zeggen dat een object koud is, bedoelen we alleen dat de hitte van dat ene object lager is dan de hitte van ons eigen lichaam. In andere woorden, de temperatuur van het object is lager dan de temperatuur van ons lichaam. Het is dus duidelijk dat de zogenoemde 'koudheid' ook een element van hitte of temperatuur is, maar dan uiteraard in een lagere graad.

Vayo dhatu: het windelement oftewel beweging

Vayo is het element van beweging. Het is verplaatsbaar. Ook dit is relatief. Om te weten of iets beweegt of niet, hebben we een referentiepunt nodig dat we beschouwen als zijnde stilstaand en om als maatstaf te dienen voor de beweging. Maar in werkelijkheid is er geen enkel absoluut bewegingloos object in het universum. De zogenaamde stabiliteit of het bewegingloze, is ook een element van beweging. Beweging is afhankelijk van hitte. Bij de volkomen afwezigheid van hitte, houden atomen op te trillen. Volkomen afwezigheid van hitte is enkel theoretisch; we kunnen het niet voelen omdat we dan niet zouden bestaan omdat ook wij uit atomen bestaan.

Voor een verdere analyse van de 4 elementen, zie dhatu vavatthana.

B.

De 18 fysieke en mentale elementen die de voorwaarden of de fundamenten vormen voor het proces van waarnemen, zijn:

1. gezichtsorgaan — het oog (cakkhu)
2. gehoororgaan — het oor (sota)
3. reukorgaan — de neus (ghana)
4. smaak orgaan — de tong (jivha)
5. tastorgaan — het lichaam (kaya)
6. zichtbaar object (rupa)
7. geluid of hoorbaar object (sadda)
8. geur of een te ruiken object (gandha)
9. proefbaar object (rasa)
10. tastbaar object (photthabba)
11. oogbewustzijn (cakkhu viññana)
12. oorbewustzijn (sota viññana)
13. neusbewustzijn (ghana viññana)
14. tongbewustzijn (jivha viññana)
15. lichaamsbewustzijn (kaya viññana)
16. geesteselement (mano dhatu)
17. geestesobject element (dhamma dhatu)
18. geestesbewustzijn element (mano viññana dhatu)

Van 1-10 zijn fysiek; 11-16 en 18 zijn mentaal; 17 kan een fysiek of mentaal object zijn. 16 verricht de functie van aandacht schenken/richten (avajjana) naar het object in het begin van een proces van zintuiglijk bewustzijn; het verricht verder de functie van het ontvangen (sampaticchana) van het zintuig object. Nummer 18 verricht bijvoorbeeld de functie van onderzoek (santirana), bepaling (votthapana) en registratie (tadarammana) — zie voor haar andere functies Tabel I. Voor de 14 functies van bewustzijn, zie viññana kicca; viññana. Raadpleeg M115; S014 en vooral Vibh 2.

Van de vele andere groepen van elementen (opgesomd in M115), is de meest bekende die van de 3 wereldelementen: het element van de zintuiglijke wereld (kama dhatu), het element van de fijnstoffelijke wereld (rupa dhatu) en het element van de onstoffelijke wereld (arupa dhatu). Verder de zesvoudige groep: vastheid (pathavi), vloeibaarheid (apo), hitte (tejo), beweging (vayo), ruimte (akasa), bewustzijn (viññana); zie boven bij A.), die beschreven worden in M140; zie ook M112.