De grote ontdekkingstocht

Inhoudsopgave

De persoonlijke ervaringswereld

Een kritisch onderzoek

Een bijzondere onafhankelijkheid

De persoonlijke ervaringswereld

Wat we 'de geest' noemen is het mentale gebied en bestaat uit gevoelens (vedana), waarnemingen (sañña), mentale formaties (sankhara) en bewustzijn (viññana). Wanneer we een object waarnemen dat onze voorkeur heeft, ontstaat er een aangenaam gevoel. Nemen we een object waar, waar we een afkeer naar hebben, ontstaat er een onaangenaam gevoel. Is er voor een object noch voorkeur noch afkeer, dan ontstaat er een neutraal gevoel.

Naast gevoelens zijn waarnemingen ook verraderlijk omdat waarnemen lang niet altijd zuiver is. Zo kan het waarnemen met begrip of met onwetendheid gepaard gaan, met een goede concentratie of met een slechte concentratie. Wanneer je met verlangens naar een spreker luistert, zul je niet echt begrijpen wat de spreker zegt, omdat het verlangen een kloof creëert tussen jou en wat er is (in dit geval wat de spreker zegt). Zo kan het waarnemen zijn verdraaid doordat je aan bepaalde dingen een eigen betekenis ophangt. Die informatie wordt opgeslagen als een herinnering en vormt vervolgens weer de basis (een voorwaardelijke conditie (paccaya)) voor toekomstige waarnemingen. Zo is het waarnemen op vele manieren geconditioneerd.

In inzicht meditatie is deze basiskennis erg belangrijk omdat gevoelens en waarnemingen vooraanstaande functies van de geest zijn, in het bijzonder binnen het cognitieve proces. Om ze goed te begrijpen, is waakzaamheid, indachtigheid, bespiegeling (wat allemaal zo'n beetje dezelfde betekenis heeft) van vitaal belang.

In inzicht meditatie gaat het erom om te begrijpen hoe de geest werkt. Dit leren we door de staat van de geest (citta) te beschouwen waardoor we diverse aspecten van de geest leren kennen. Dit betreft niet louter gevoelens en waarnemingen. Zo nu en dan zullen we een klein stukje van de sluier oplichten. Stapsgewijs zal het je dan steeds duidelijker worden hoe de geest functioneert. Maar de beste manier is natuurlijk middels de juiste oefening a.d.h.v. goede instructies. Uiteindelijk moet je het zelf ontdekken.

Belangrijk te beseffen is, dat we in een 'ervaringswereld' leven. Zoals gezegd zijn gevoelens en waarnemingen speciale functies binnen het mentale gebied. Ze zijn bepalend hoe we sommige dingen en gebeurtenissen ervaren. Gevoelens en waarnemingen zijn nodig om te begrijpen wat er in de wereld en in je eigen geest gebeurt zodat wijsheid kan worden ontwikkeld. Maar het is belangrijk dat we onszelf op de juiste wijze trainen waardoor de geest in al z'n aspecten goed kan functioneren.

Het vastgrijpen van gevoelens en het vastgrijpen in het waarnemen, maakt een ervaring erg 'persoonlijk'. Het intensiveert vooral het hechten aan ideeën, gedachten, meningen, opvattingen, hetgeen de visie kleurt en verdraaid (vipallasa). De geest is dan onzuiver oftewel bezoedeld. Persoonlijke meningen, opvattingen etc. (ditthi), zijn de ernstigste blokkades voor de ontwikkeling (bhavana) van inzicht omdat het een diepgaand onderzoek (dhamma vicaya) naar wat er ook is, uitsluit. Als je bijvoorbeeld hardnekkig hecht aan het idee dat de aarde plat is, zal je niet op onderzoek uitgaan dat je in staat stelt uiteindelijk te ontdekken dat hij toch echt rond is. Hechten aan meningen stokt het leerproces dat het leven te bieden heeft.

Een kritisch onderzoek

Wanneer je waakzaam bent zul je kritischer zijn en niet alles klakkeloos voor waar aannemen. Je bent zorgvuldiger in wat door de poorten van de zintuigen binnendringt. Een kritische houding bevordert een onderzoek naar waarheid (dhamma vicaya), naar realiteit, naar wat er zich op dat moment afspeelt, zowel in de interne- als in de externe wereld. Hierdoor zal niet alleen een dieper begrip ontstaan in de situaties die zich voordoen in de fysieke wereld, maar ook in hoe je eigen geest steeds allerlei listen uithaalt om je te misleiden. Daarom is het in inzicht meditatie een essentiële training om de staat van de geest (de toestand ervan) (citta), te beschouwen en deze uiteindelijk te doorgronden. Niet alleen tijdens momenten van intensieve meditatie maar ook in de sleur van het dagelijks leven. Dit zal in het begin niet meevallen, maar naarmate je concentratie en mentale kalmte naar een hoger niveau gebracht worden, zal het je steeds beter afgaan. Dit zijn cruciale stappen richting ware wijsheid (pañña). Het is de voorwaarde voor bevrijding van lijden (dukkha). Daarom impliceert het hechten aan meningen een groot gevaar (adinava) omdat het de weg naar innerlijke vrede zeer ernstig blokkeert.

Een persoonlijke visie is beperkt tot 'ik'. Het kan universele waarden binnen het bestaan niet omvatten en daarom ook niet echt in diepe zin begrijpen.

Misschien klinkt het vreemd als ik zeg dat we in alle opzichten moeten kunnen 'sterven' ten aanzien van 'ik'. Dit is niet negatief maar positief, want naarmate het dominante 'ik' afneemt en minder vaak tussenbeide komt, zal het licht van waar inzicht beginnen te schijnen zodat we de dingen kunnen zien zoals ze werkelijk zijn, niet zoals we ze willen zien. Als we vrij zijn van de ideeën van 'ik' (sakkaya ditthi) zullen we in staat zijn te zien wat we zien, te horen wat we horen, te voelen wat we voelen etc. En ons denken kunnen we een juiste richting geven, in plaats van ons te laten leiden door de dominantie van 'ik' of anders gezegd: 'de innerlijke autoriteit'.

Een bijzondere onafhankelijkheid

'Niet vastgrijpen' heeft vanuit boeddhistisch perspectief dezelfde betekenis als 'onafhankelijk zijn'. Afhankelijkheid (nissito) en onafhankelijkheid (anissito) zijn twee begrippen die om de kern van de gehele boeddhistische Leer draaien. Dit zal ons pad dus zeker nog kruisen.

Net zoals we onze eigen zintuigen goed moeten bewaken om niet vast te grijpen zodat we niet de slaaf van onszelf worden, zo heeft de Boeddha er steeds op gewezen niets in de wereld — noch de innerlijke wereld noch de externe wereld — vast te grijpen. Hij moedigde altijd een kritisch onderzoek aan, zelfs naar hetgeen hijzelf heeft verkondigd.

De instructies van een Samma Sambuddha zijn heel bijzonder en daarom zullen ze door iemand die de Dhamma kent en beoefend (dhammanuvatti) serieus genomen worden. Maar het zijn slechts instructies, meer niet. De instructies zelf kunnen onze geest niet zuiveren; die taak is aan onszelf door de instructies uit te voeren. De instructies zijn het middel om het doel te bereiken maar niet het doel zelf. Wijzelf moeten het doel realiseren.

De Boeddha heeft benadrukt dat hij de Dhamma heeft verkondigd om de veilige overkant van Nibbana te bereiken, maar niet om je eraan vast te klampen^[1]. Zelf was hij een echte vrijdenker en liet mensen volkomen vrij om ook alles vrijelijk te onderzoeken. Dit is een van de dingen die hem als leraar uniek maakt in de wereld.

Wanneer je over de Dhamma hoort of leest, vormt dat een 'mentaal object'. Hoewel de Dhamma universele waarden betreft en daarom niet slechts een idee, een mening of een opvatting is, is het wel een mentaal object. En ook mentale objecten dienen we niet vast te grijpen. Zouden we ons vastgrijpen aan de Dhamma, dan maken we ons er afhankelijk van hetgeen beperkingen oplevert. Afhankelijkheid (vastgrijpen, hechten) en innerlijke vrijheid gaan niet samen, integendeel: afhankelijkheid blokkeert innerlijke vrijheid. Het louter aannemen van de Dhamma uit 'respect' is slechts een concept dat niet verder gaat dan het hoofd en is de manifestatie van afhankelijkheid. Hierdoor kan de geest niet vrijelijk stromen waardoor intuïtief inzicht geblokkeerd wordt.

Naarmate we innerlijk vrijer worden, kunnen we steeds grotere ontdekkingen doen. De ontdekking dat alle dingen vergankelijk (anicca) zijn, dat alle dingen doordrongen zijn met lijden (dukkha)) en dat alle dingen onwezenlijk of niet-zelf zijn (anatta). Zonder innerlijke blokkades kan de stroom van intuïtief inzicht stromen wat zo belangrijk is om deze universele waarden te ontdekken. Dan realiseren we zelf uit eigen ervaring hoe dingen werkelijk zijn, in plaats van 'horen zeggen'. Dit is de essentiële fase tijdens de grote ontdekkingstocht die — bij gestaag oefenen — gegarandeerd tot innerlijke vrede (santi) leidt.

Eindnoten

^[1] Zie De gelijkenis van het vlot.