Geen gezweef

Inhoudsopgave

Met beide voeten stevig op de grond

Het bos van ideeën

Waakzaamheid en onderzoek naar realiteit

Met beide voeten stevig op de grond

Bij het woord 'meditatie' denken mensen vaak het eerst aan 'gezweef'. Dat is ook niet zo vreemd, want er wordt inderdaad heel wat 'afgezweefd' op deze aardbol. Dat is een realiteit. Toch, als je een idee hebt over wat meditatie is, zou ik je willen vragen om dat idee even opzij te zetten, anders ga je misschien zelf zweven...

In boeddhistische meditatie is het in de eerste plaats de bedoeling om stabiliteit van geest te ontwikkelen zodat je met beide voeten stevig op de grond komt te staan. Het is een training waarin gelijkmoedigheid (upekkha) gecultiveerd wordt en in alle wisselende omstandigheden van het leven staande gehouden kan worden. Die gelijkmoedigheid moet niet vergeleken worden met onverschilligheid hetgeen een vorm van ontkenning van de realiteit is. Gelijkmoedigheid kan alleen in iemand tot ontwikkeling komen wanneer iemand buitengewoon realistisch^[1] is en alles kan aankijken wat er op z'n pad komt, zich kan openstellen voor wat er is of gebeurt. Deze houding om 'te ontwaken tot de realiteit' is het fundament van ware gelijkmoedigheid en de bedoeling van Inzicht meditatie.

Het bos van ideeën

Vanuit boeddhistisch perspectief gezien zijn mensen in een 'mentale slaap' dat vooral veroorzaakt en in stand gehouden wordt door 'het bos van ideeën'. Met andere woorden: mensen hebben heel snel een idee ergens over. Vaak is dat geconditioneerd door gewoonte- en gedachtenpatronen, door opvoeding, door bepaalde ervaringen, door wat er in de maatschappij en in de wereld gebeurt, wat in die wereld 'rond gekletst' wordt etc. Kortom: ideeën ontstaan door diverse invloeden, zowel door de externe als de interne wereld (de uiterlijke en de innerlijke wereld).

Over heel de wereld wordt op heel verschillende manieren meditatie beoefend omdat er uiteenlopende ideeën over meditatie bestaan. Tegenwoordig wordt alles 'meditatie' genoemd. Zo is hindoeïstische meditatie (yoga) wat in het Pali 'banden' betekent, iets volstrekt anders dan boeddhistische meditatie. Het doel is heel anders. Mag dat anders zijn? Natuurlijk, waarom niet. Maar als je appels met peren vergelijkt kom je niet tot de ware betekenis van dingen. Wat ik hiermee wil zeggen is, dat de betekenis van het 'label' dat je ergens opplakt, een hele andere kan zijn dan de betekenis die het in diepe werkelijkheid heeft.

Ook mensen die 'boeddhistische meditatie' onderwijzen geven er vaak een eigen draai aan, vooral als men niet beschikt over de juiste kennis en ervaring. Dan wordt meditatie tot iets gemaakt wat meditatie helemaal niet is. Zelfs monniken en nonnen geven soms verkeerde instructies. Dat is omdat zij ook maar mensen zijn. Maar bij 'gewaad' ontstaat bij de leerlingen vaak het idee dat het een soort van 'supermensen' zijn wiens instructies definitief onfeilbaar zijn. Als je een gewaad slechts ziet als een gewaad en een monnik of non slechts als een mens, dan ontstaan er geen ideeën in de geest die je visie inkleuren. Dan zul je voorzichtiger zijn in je aannames en nergens tegenop kijken. Want dat is niet de juiste vorm van respect, maar eerder het hechten aan een bepaalde status wat van nul en geen waarde is. Respect is heel belangrijk, maar statussen hebben geen enkele waarde in het boeddhisme. In dit opzicht is het dan ook niets anders dan een blindelings volgen zonder kritisch te zijn.

Waakzaamheid en onderzoek naar realiteit

Waakzaamheid en kritisch onderzoek naar realiteit zijn in het boeddhisme erg belangrijke aspecten. Wanneer mensen niet waakzaam zijn, is er een 'vastgrijpen' in het waarnemen. Kortgezegd betekent dit dat er dan geen onderzoek mogelijk is naar de realiteit van hetgeen is waargenomen. Dan ontstaan er ongegronde aannames in de geest die de algehele beeldvorming kleuren. Ware visie is dan ver te zoeken. Daarom kunnen mensen niet echt vrij zijn. Hoe kun je zonder kritisch onderzoek de dingen zien zoals ze werkelijk zijn? Dat is niet mogelijk. Dan zijn er slechts ideeën die erover gaan. Dus ook over wat meditatie werkelijk is. Een idee kan juist of verkeerd zijn, afhankelijk van je vermogens, en geeft slechts een richting aan: de juiste of de verkeerde richting. Maar ideeën creëren altijd een kloof tussen wat er is en wat je denkt wat er is. Een idee is nog steeds slechts een idee, niet de realiteit.

Het vasthouden van ideeën, meningen, opvattingen, vormen een ongegrond vooroordeel wat de ontwikkeling van realistisch inzicht oftewel ware wijsheid erg in de weg staat. Het vormt de eerste van de tien banden (saññojana) die wezens aan lijden binden. Maar als je alle ideeën los kunt laten, is er ruimte om de realiteit omtrent alles te ontdekken. Dit loslaten is een natuurlijk proces binnen de beoefening van Inzicht meditatie. Het leidt tot een gelijkmoedigheid dat niets in de wereld je nog kan doen wankelen. En daarom dus zeker niet iemand doet 'zweven' maar met beide voeten stevig op de grond doet staan.

Eindnoten

^[1] 'Buitengewoon realistisch' heeft een specifieke betekenis binnen het boeddhisme. Het is een realiteitsbesef dat 'buiten het gebied van het gewone ligt' en dus bijzonder is. In de volgende pagina's komen we hier uitgebreid op terug.