Wat betekent heiligheid in het boeddhisme?

Inhoudsopgave

Classificatie van helderheid van bewustzijn

Werelds en bovenwerelds bewustzijn

Opeenvolgende stadia en geleidelijke ontwikkeling

Sleutelrol

Extra aanbevelingen

Classificatie van helderheid van bewustzijn

De mate waarin we helderheid (sampajañña) van bewustzijn (viññana) verwerven (dat nodig is voor de ontwikkeling van wijsheid) is een proces dat zich in fasen voltrekt. Mits je natuurlijk de (ware) Dhamma leert (pariyatti) en in praktijk (patipatti) brengt, want dit proces is geen vanzelfsprekendheid. Elke fase impliceert een niveau van inzicht, van wijsheid, van begrip (samma ditthi). Hoe hoger dit niveau, hoe zuiverder het bewustzijn, hoe dieper het inzicht, hoe dichter bij de bevrijding (vimutti).

De Boeddha heeft binnen het proces van de mentale ontwikkeling (bhavana) vier stadia geclassificeerd. Deze worden 'graden of stadia van heiligheid' genoemd. Het woord 'heiligheid' is niets anders dan een classificatie die de helderheid of zuiverheid van het bewustzijn van deze vier stadia vertegenwoordigt. Het betreft de volgende stadia:

1. Sotapanna
2. Sakadagami
3. Anagami
4. Arahat

Aanvankelijk is bewustzijn onzuiver omdat er een vastgrijpen is middels zintuiglijke indrukken, via het waarnemen. Zo raakt bewustzijn bezoedelt. Vanwege bezoedelingen ervaren we lijden (dukkha). Lijden heeft kort gezegd een functie (zie S56-011), namelijk om mentaal wakker (bujjhati) te worden. Bewustzijn moet dus ontwikkeld (bhavetatabbam) worden (willen we van lijden verlost worden).

Die ontwikkeling van bewustzijn naar een staat van helder objectief gewaarzijn (vijañana) en helder begrip (sampajañña) is niet een proces dat binnen één leven geklaard kan worden. Dit zou dan impliceren dat er vóór de geboorte geen bewustzijn is en dat na de dood alles ophoud te bestaan. Dergelijke zienswijzen heeft de Boeddha verworpen omdat dit niet in lijn is met de wet van oorzaak en gevolg (paticcasamuppada). Een uitgebreide uitleg omtrent dergelijke visies komt aan bod als je de sub pagina's van deze groep pagina volgt. Waar we ons op deze pagina op focussen, is op het feit dat bewustzijn ontwikkeld moet worden. Bewustzijn is een stroom (sota) die van het ene bestaan op het andere (niet overgaat (als een onveranderde entiteit)), maar ononderbroken 'doorgaat', ononderbroken 'doorstroomt'. En waar iemand geboren wordt, na de dood of in dit bestaan, is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van dat bewustzijn. Vandaar dat de ontwikkeling van bewustzijn van belang is, ongeacht of je nu wel of geen vertrouwen hebt in de Boeddha dat er meerdere bestaansvormen zijn. Als je dit pad volgt, zal je inzicht in oorzaak en gevolg dieper worden. Dat is belangrijk. Wist je dat het Pali woord voor meditatie bhavana is en dat het 'mentale ontwikkeling' betekent?

Wanneer we ons bewustzijn correct ontwikkelen, bereiken we een hoger stadium van bewustzijn. Naar gelang we door deze vier fasen gaan zwakken bezoedelingen af en raken we ze uiteindelijk volledig kwijt. Wanneer je vrij bent van bezoedelingen (asavakkhaya), ben je ook vrij van lijden (dukkha). Iemand anders kan onze geest niet zuiveren van bezoedelingen; dat kunnen we alleen zelf doen. Alle wezens staan voor die taak. Maar gelukkig hebben we een heel bijzondere en unieke Leraar die de perfecte weg hiervoor heeft aangewezen.

Deze Leraar, deze Prachtige Mens (acchariya manussa) had het Pad dat hij onderwijst niet van horen zeggen, want hij had geen leraar. "Een leraar heb ik niet" (na me acariyo atthi), zei hij. Ook was hij geen boodschapper van een of andere god. Dan zou zijn boodschap iets afhankelijks (nissito) in zich dragen en een verzinsel kunnen zijn. Nee, deze 'Leraar van goden en mensen' (sattha devamanussanam) heeft het Pad zelf en op eigen kracht ontdekt. Boeddhisme is geen verzinsel, maar een ontdekking. Heel zijn Leer is gebaseerd op het aanwenden en ontwikkelen van eigen kracht (bala), het zelf ontdekken (passe) en het onafhankelijk zijn (anissito). Mara heeft er een hekel aan dat je deze weg bewandelt, maar het is een heel mooie, inspirerende en rijke weg!

Binnen de ware Dhamma bestaat dus niet zoiets als een 'heiligheidsverklaring' die door anderen is verstrekt. Ook niet een 'heilige' die door anderen is aangewezen als zijnde 'heilig' zoals in sommige boeddhistische stromingen wordt gedaan. In het Theravada is dat niet het geval. Heiligheid kan alleen door mentale ontwikkeling verworven worden. Het is een staat van de geest die alleen door eigen inspanning (padhana) verworven kan worden, anders zou bevrijding afhankelijk van iets of iemand zijn. Ware vrijheid kan niet gevonden worden in het afhankelijk zijn (nissito), maar in het onafhankelijk zijn (anissito). Dit is de enige weg (ekayana).

Wat was die cruciale instructie van de Leraar ook alweer…

Werelds en bovenwerelds bewustzijn

In algemene zin is er een onderscheid tussen het wereldse (lokiya) en het bovenwereldse (lokuttara). Dit is ook zo m.b.t. bewustzijn (viññana). Het bewustzijn van de gewone mensen (puthujjana) die aan de wereld gehecht zijn, is werelds (lokiya). Wanneer iemand het eerste of een hoger stadium van heiligheid bereikt, is dat een stadium van bovenwerelds (lokuttara) bewustzijn. Daarom worden deze vier graden 'bovenwerelds' genoemd. D.w.z. dat het bewustzijn dat hiermee verbonden is, boven het gewone wereldse bewustzijn is uitgestegen. In dat opzicht ben je een heel ander mens dan 'de gewone mensen'. Veel wijzer en daarom ook veel gelukkiger. Een mens met een edel karakter. Je bent 'voorbij de gekte van de wereld gegaan'. Hiervoor hoef je beslist geen monnik of non te zijn. De zuivering van bewustzijn is daar niet afhankelijk van.

Opeenvolgende stadia en geleidelijke ontwikkeling

De stadia van heiligheid op zich, zijn opeenvolgende fasen. Het proces voltrekt zich van laag naar hoog. Deze stadia vertegenwoordigen 'meditatieve verdiepingen' (jhana). Een jhana is dus — net zoals een stadia van heiligheid — een mentale staat of toestand.

Welke jhana verworven is, is bepaald door welke mentale staten ontwikkeld zijn of eenvoudig gezegd: tot in hoeverre de helderheid van het bewustzijn (viññana) is ontwikkeld.

Omdat bewustzijn een ononderbroken stroom (sota) is, worden de jhana's daarom geleidelijk ontwikkeld en daarmee dus ook de stadia van heiligheid. Alleen deze laatste voltrekken zich in de volgorde van laag naar hoog, zonder er één over te slaan. Zoals gezegd: omdat bewustzijn een ononderbroken stroom is. Er zit geen 'opening' tussen. Deze stroom gaat van het ene leven op het andere net zo lang door totdat die stroom van bewustzijn tot uitblussing (nirodha) komt. Dan houdt bewustzijn op te stromen. Precies zoals een rivier naar de zee stroomt, zijn thuisbasis. Wanneer hij in de zee stroomt houdt de rivier op te stromen omdat hij zijn doel heeft bereikt.

Helderheid van bewustzijn komt overeen met een jhana; de verworven jhana's komen overeen met een stadium van heiligheid. Jhana's vertegenwoordigen dus de 'componenten' van de stadia van heiligheid.

Omdat bewustzijn een ononderbroken stroom is, zijn alle stadia van heiligheid opeenvolgend; er kan geen stadium worden overgeslagen. Maar wanneer iemand van het ene niveau naar het andere gaat, wordt het vorige niveau achtergelaten. Het bewustzijn verkeert dan in een andere staat. En bij het stadium van arahatschap, wordt de hele wereld 'achtergelaten'. Dan is bewustzijn tot uitblussing (nirodha) gekomen en is bevrijding (vimutti) een feit. Zoals een slang zijn oude versleten huid van zich heeft afgeschud en daar nooit meer in terugkeert, zo keert de arahat nooit meer naar deze wereld en/of een eerdere mentale staat, terug.

Voor wat betreft bezoedelingen is het, net zoals bij jhana en bewustzijn, een proces van geleidelijkheid. Alle bezoedelingen waarmee het bewustzijn besmet is, worden altijd (door oefening) geleidelijk gereduceerd. Steeds een beetje op verschillende gebieden. Precies zoals de handvat van een hamer telkens beetje bij beetje slijt op verschillende momenten en bij meerde klusjes. Of wanneer er een dikke laag stof op een spiegel ligt en je blaast er steeds een beetje, geleidelijk iets van af. Door de reducering van bezoedelingen, ontwikkelt bewustzijn (en daarmee de jhana's) op een geleidelijke wijze.

Zoals gezegd is het niet mogelijk dat een stadium in het proces van de stadia van heiligheid wordt overgeslagen. Maar het is wellicht vermeldenswaardig dat dit proces zich wel zeer snel kan voltrekken. De eerwaarde Ananda, die nog slechts de staat van sotapanna verworven had, was vastbesloten. Het volgende gebeurde kort na de dood van de Boeddha: in het tijdsbestek dat hij voor zijn bed stond en op zijn bed ging liggen, verwierf hij de tweede, de derde en de vierde graad van heiligheid.

Sleutelrol

De sleutelrol in het verwerven van de vier stadia van heiligheid is kortgezegd de overwinning van 'ik' (atta jinati) oftewel zelfoverwinning.

Het is het vrij zijn van alle ideeën van 'ik' (attanuditthimuhacca) dat de basis is voor de ontwikkeling van inzicht. Het vormt de essentiële kern van wat de Boeddha heeft onderwezen.

Extra aanbevelingen