Algemene info over gevoelens

Vedana

Inhoudsopgave

Drievoudige analyse van gevoel

Dubbele betekenis: geluk

Vijfvoudige analyse van gevoel

Woordgebruik: neutraal gevoel

Gevoel is een algemene mentale factor, de cetasika met als functie de 'aroma' van een object te ervaren.

Een erg belangrijk principe om te weten hoe gevoelens werken, is het volgende: wanneer onze zintuigen een object verkrijgen dat wij wensen, ontstaat er een aangenaam gevoel; is er afkeer voor dat object, dan ontstaat er een onaangenaam gevoel. Zo zien we dat gevoelens puur subjectief zijn en daarom niet per definitie met zuiver bewustzijn gepaard hoeft te gaan.

Gevoel wordt hoofdzakelijk als drievoudig of als vijfvoudig geanalyseerd.

Drievoudige analyse van gevoel

Wanneer gevoel eenvoudig wordt geanalyseerd met betrekking tot de affectieve kwaliteit, is het drievoudig: aangenaam; onaangenaam; noch onaangenaam noch aangenaam oftewel neutraal. De letterlijke bewoording is als volgt:

1. aangenaam gevoel (sukha vedana);
2. onaangenaam gevoel (dukkha vedana);
3. noch onaangenaam noch aangenaam gevoel (adukkha m asukha vedana).

In deze drievoudige classificatie impliceert aangenaam gevoel zowel lichamelijk aangenaam gevoel als mentaal aangenaam gevoel oftewel geluk. Onaangenaam gevoel impliceert lichamelijk ongenoegen en mentaal ongenoegen.

Vijfvoudige analyse van gevoel

Wanneer gevoel wordt geanalyseerd met betrekking tot de bepalende vermogens (indriya), worden gevoelens in vijf groepen verdeeld. Deze vijf typen van gevoelens worden 'vermogens' genoemd omdat zij heerschappij of controle (indra) uitoefenen over hun samengaande staten (citta) met betrekking tot de affectieve wijze van het ervaren van het object.

Wanneer de vijfvoudige analyse in beschouwing wordt genomen, wordt het 'aangename gevoel' van het drievoudige schema opgedeeld in genoegen (of 'aangenaamheid') (sukha) en geluk (somanassa), waarbij genoegen tot het lichamelijke wordt gerekend en geluk tot het mentale.

Het 'onaangenaam gevoel' van het drievoudige schema wordt opgedeeld in pijn (dukkha) en smart (domanassa), waarbij pijn tot het lichamelijke wordt gerekend en smart tot het mentale.

'Noch onaangenaam noch aangenaam gevoel' wordt geïdentificeerd als een gelijkmoedig gevoel (upekkha vedana) oftewel een neutraal gevoel.

De lijst van de 5 soorten van gevoelens ziet er dus als volgt uit:

1. lichamelijk aangenaam gevoel (kayika sukha vedana);
2. lichamelijk onaangenaam gevoel (kayika dukkha vedana);
3. mentaal aangenaam gevoel (somanassa) = (cetasika sukha vedana);
4. mentaal onaangenaam gevoel (domanassa) = (cetasika dukkha vedana);
5. gelijkmoedig gevoel of neutraal gevoel (upekkha vedana) = (adukkha m asukha vedana).

Toelichting

1. Lichamelijk aangenaam gevoel (kayika sukha vedana) heeft de eigenschap om een begeerd tastbaar object te ervaren. Haar functie is om samengaande staten (citta's) te intensiveren. Het manifesteert zich als lichamelijk genoegen. Haar directe oorzaak is het lichamelijk vermogen.
2. Lichamelijk onaangenaam gevoel (kayika dukkha vedana) heeft de eigenschap om een niet-begeerd tastbaar object te ervaren. Haar functie is om samengaande staten (citta's) te vervagen. Het manifesteert zich als lichamelijk ongenoegen. Haar directe oorzaak is het lichamelijk vermogen.
3. Mentaal aangenaam gevoel (somanassa) heeft de eigenschap om een begeerd object te ervaren. Haar functie is deelname (sambhoga) aan het begeerde aspect van het object. Het manifesteert zich als genoegen. Haar directe oorzaak is kalmte (passaddhi).
4. Mentaal onaangenaam gevoel (domanassa) heeft de eigenschap om een niet-begeerd object te ervaren. Haar functie is deelname (sambhoga) aan het niet-begeerde aspect van het object. Het manifesteert zich als mentaal ongenoegen. Haar directe oorzaak is (volgens het commentaar) de hart-basis (hadaya vatthu). Echter, commentaren zijn niet altijd correct, zie hadaya vatthu.
5. Gelijkmoedig gevoel of neutraal gevoel (upekkha vedana, zie daar).

Met betrekking tot de zes zintuigen dient men 6 soorten van gevoel te onderscheiden: gevoel dat samengaat met kijken, horen, ruiken, proeven, lichamelijke aanraking en gevoel dat ontstaat door mentale indrukken. De verwoording luidt: 'gevoel dat ontstaan is door het visuele contact' (cakkhu samphassaja vedana), etc. S22-055; D22.

In de sutta's spreekt de Boeddha ook over een tweevoudig gevoel: aangenaam (sukha) en onaangenaam (dukkha). Dit is een vrije of metaforische methode van analyse om het onschuldige neutrale aangename gevoel, en het laakbare neutrale pijnlijke gevoel, in elkaar te laten opgaan. Verder verklaart de Boeddha: 'alles wat gevoeld wordt is lijden' (yam kiñci vedayitam tam dukkhasmim, S36-011). In dit standpunt staat dukkha niet slechts voor 'onaangenaam gevoel', maar voor de veel bredere betekenis van lijden hetgeen alle geconditioneerde dingen eigen is vanwege hun vergankelijke aard: 'Omdat zij de oorzaak zijn voor het ontstaan van pijn wanneer zij veranderen.'