Oorzaak en gevolg

Inhoudsopgave

Alle dingen binnen het bestaan zijn geconditioneerd

Vastgrijpen

Mooi weer

Herinneringen

Het geconditioneerde en het ongeconditioneerde

Alle dingen binnen het bestaan zijn geconditioneerd

Alle dingen in het bestaan zijn geconditioneerde dingen. 'Geconditioneerd' wil zeggen dat ze zijn ontstaan door een bepaalde 'conditie', een 'voorwaardelijke conditie' welteverstaan. Eenvoudigweg betekent dit dat er een voorwaarde (paccaya) nodig is waardoor iets kan ontstaan. Wat ontstaat is afhankelijk (nissito) van een voorwaarde.

Een plant kan alleen groeien als er de voorwaardelijke conditie (paccaya) voor is, zoals voedingsrijke grond, de nodige zon, lucht en van tijd tot tijd wat regen. Zonder die voorwaarden kan de plant niet groeien.

In dezelfde zin ontstaat alles afhankelijk van een voorwaarde. Wanneer er dit is, ontstaat dat. Wanneer dit er niet is, kan dat ook niet ontstaan. Met andere woorden: wanneer de voorwaarde voor iets wordt weggenomen, kan daar ook niets uit ontstaan of uit voortkomen. Of, wat je ook kunt zeggen: in het bestaan komen (bhava). Als je deze ontdekkingstocht op de juiste wijze voortzet, zal dit laatste op een gegeven moment een heel diepe, heldere en waardevolle betekenis voor je krijgen. Waarom? Omdat het een bevrijdende functie in zich heeft.

In inzicht meditatie is het belangrijk te begrijpen hoe de geest werkt. Als we hem goed begrijpen kunnen we ook het hele bestaan begrijpen, want dat bestaat niet buiten onze geest.

Vastgrijpen

Vastgrijpen betekent dat je jezelf afhankelijk (nissito) van iets maakt. In werkelijkheid ben je niet afhankelijk, maar je maakt jezelf afhankelijk. Dit is een groot verschil. Het is een net zo'n groot verschil als innerlijk vrij zijn of niet vrij zijn.

Mooi weer

Als je van plan bent om morgen te gaan wandelen en je een verlangen koestert dat de zon dan schijnt, kun je verdrietig worden als het regent. Ik zeg: 'kun je verdrietig worden', want het gaat erom hoe intens dat verlangen is. Het verlangen dat het mooi weer is tijdens je wandeling, is niks mis mee. Maar naarmate dat verlangen een intensere vorm aanneemt neigt het naar begeerte (tanha), en dat betekent dat je er in mentaal opzicht aan 'vastgekleefd' zit (dat de zon dan schijnt).

Stel je voor dat een stukje ijzer een verlangen is en een magneet het begeerde object. Hoe dichter het stukje ijzer bij de magneet komt (oftewel hoe intenser het verlangen is en overgaat in begeerte), hoe intenser de aantrekkingskracht van de magneet totdat het stukje ijzer uiteindelijk aan de magneet zal kleven (hoe steviger de geest aan het mentaal object kleeft.)

Van de andere kant bezien werkt het precies hetzelfde. Stel dat je morgen gaat wandelen en je koestert het verlangen dat de zon dan schijnt. Als dan ook daadwerkelijk gebeurt wat je verlangde, ben je wellicht een blij en opgetogen mens en grijp je jezelf aan die blijheid vast. Maar de zon blijft niet schijnen, die toestand verandert. Omdat je jezelf aan dat fijne gevoel (blijheid) hebt vastgegrepen, verandert je blijheid in verdriet, teleurstelling of misschien wel in boosheid.

Wat we hieruit op z'n minst kunnen leren is, dat zodra er een vastgrijpen is — ongeacht aan wat dan ook — er een mentale instabiliteit is, er een mentaal wankelen is.

Zoals we hebben gezien staat ook begeerte niet op zichzelf. In de basisformule van het afhankelijk ontstaan (paticcasamuppada) wordt het geconditioneerd door gevoelens (vedana). In dit voorbeeld is dat ook zo, want 'het mooie weer' heeft een relatie met een aangenaam gevoel dat we zo graag wilde. Toch moeten we de wet van oorzaak en gevolg niet altijd zien als een strikte volgorde volgens de basisformule, want er zijn altijd meerdere dingen die elkaar kruislings beïnvloeden. De Boeddha geeft begeerte aan als de hoofdoorzaak van lijden. Het mentaal kleven (tanha) is hetgeen het probleem veroorzaakt omdat je dan, zoals in deze voorbeelden, niet kunt meebewegen met de gebeurtenissen zoals ze zich voordoen. Als er geen vastgrijpen is, en het regent, kun je gewoon zeggen: 'Prima, dan doe ik gewoon een cape aan en ga ik heerlijk genieten van de regen!' Of je bent creatief en je verzint iets anders. Maar de geest die star is kan niet creatief zijn. Die is alleen knap in het scheppen van moeilijkheden, maar minder knap om zich ervan te ontdoen.

Herinneringen

Wanneer iemand je afsnauwt of een kleinerende houding tegen je aanneemt, is er een waarnemen (sañña). Dit bestaat dan in je bewustzijn (viññana). Je bent je er bewust van. Er is altijd een bepaalde staat (citta) van bewustzijn, maar hoe die staat op dat moment zal zijn, is vooral bepalend of er in je waarnemen een vastgrijpen was en hoe intens dat was. Was er in je waarnemen een vastgrijpen, dan is er een vervelende, nare ervaring. Waarnemen functioneert als een herinnering. Die herinnering kan met de geest worden waargenomen. Wanneer die herinnering dan ook weer vastgegrepen wordt, houd je die ervaring in stand en draag je een last met je mee.

Het geconditioneerde en het ongeconditioneerde

Begeerte (tanha), is een voorwaardelijke conditie voor hechten (upadana). Vanwege het vastgrijpen, het hechten, maak je jezelf afhankelijk (nissito), stel je jezelf afhankelijk op. Verdriet (domanassa) zoals in deze eenvoudige voorbeelden gegeven, is slechts één vorm van lijden (dukkha).

Als er geen begeerte is, wordt de voorwaarde voor hechten weggenomen. Dan kan er ook geen hechten ontstaan. Dit is het einde van alle lijden.

Misschien heb je ontdekt dat alle geconditioneerde dingen (sankhata) in essentie lijden zijn wanneer je vastgrijpt. Dat is positief nieuws, want dan kun je ook ontdekken dat het niet-vastgrijpen leidt tot het ongeconditioneerde (asankhata).

En de Leraar zei:

D22 — Maha Satipatthana Sutta — De grote toespraak over de vier fundamenten van indachtigheid