Het unieke van de Boeddha en zijn Leer

Inhoudsopgave

De Leraar van geen-zelf

Persoonlijk bewustzijn en zelfoverwinning

Voorbeeld zelfoverwinning in de krijgskunst

Voorbeeld zelfoverwinning op je werk

Lief zijn voor jezelf

Ontwaken uit een mentale slaap

Extra aanbevelingen

De Leraar van geen-zelf

De Boeddha werd in zijn tijd de Leraar van de 'Leer van geen-zelf' (Anatta Vadi) genoemd. Want in tegenstelling tot alle andere religieuze leraren, onderwijst de Boeddha dat er niet zoiets is als een 'ziel', een 'zelf', in de vorm van een onveranderlijke entiteit die van het ene leven naar het andere overgaat.

De Boeddha onderwijst dat alle dingen opkomen (uppada) aan de hand van voorwaarden (paccaya) en vervolgens onmiddellijk weer vergaan (vaya). Met bewustzijn is dat precies zo. Het is een stroom (sota) waarin verschillende staten (citta) van bewustzijn (viññana) elkaar in een razendsnel tempo opvolgen. Niets in die stroom blijft twee momenten hetzelfde.

In zijn opperste verlichting heeft de Boeddha — kort gezegd — ontdekt wat bewustzijn precies is en hoe dat werkt. In tegenstelling tot alle andere religieuze leraren die, wat geen-zelf is beschouwen als een zelf (anattani attavipallasa), is de Boeddha uniek en daarom ook uniek in zijn Leer. En het is aan ieder van ons om hetzelfde te ontdekken (passati) wat de grote Leraar heeft ontdekt, hetgeen alleen mogelijk is door de overwinning van alle ideeën van 'ik' (attanuditthimuhacca).

Persoonlijk bewustzijn en zelfoverwinning

Een probleem, moeilijkheden of eenvoudigweg 'lijden' (dukkha), wordt zeker wel mede veroorzaakt door externe zaken zoals een verkeerde opvoeding, slechte jeugd gehad, verkeerde vrienden (papa mitta) etc. etc. Echter, deze dingen zijn allemaal mede oorzakelijk, maar ze zijn niet de hoofdoorzaak. Wanneer in deze mede oorzakelijkheden (de externe wereld) de oorzaak van een probleem wordt gezocht, wordt het 'ik' in stand gehouden en de hoofdoorzaak ontkent (moha). Maar het is het 'ik' dat voor zoveel problemen en verdeeldheid zorgt. Dat is wat overwonnen moet worden, niet iets of iemand anders. De focus moet niet op de externe wereld gericht zijn, maar op de interne wereld.

Uit de Dhammapada:

Het is door het inzicht in oorzaak en gevolg dat iemand daadwerkelijk begrijpt dat men het zelf is die zich laat beïnvloeden (asava), zich op sleeptouw laat nemen, zich laat conditioneren door allerlei toestanden, omstandigheden en gebeurtenissen. Zelf grijpt men vast in het waarnemen, zelf laat iemand zich om de tuin leiden.

De Boeddha heeft begeerte (tanha) aangewezen als de hoofdoorzaak van lijden (dukkha). Echter, dingen staan niet op zichzelf. Zo gaat begeerte altijd samen met onwetendheid (avijja). Het is de begeerte van 'ik', de zelfzucht (lobha) dat zoveel lijden teweeg brengt; voor de persoon zelf én zijn omgeving. Zelfzucht leidt tot een 'persoonlijk bewustzijn' waardoor de geest zich vernauwd tot zijn eigen gemaakte persoonlijke wereld. Dit blokkeert juist begrip (samma ditthi) waardoor bevrijding (vimutti) onmogelijk is. Want waarheid (sacca), realiteit, is niet persoonlijk, maar universeel. Bewustzijn daarentegen, is een 'ego trip'. Alle mensen zijn bewust, maar allemaal op hun eigen persoonlijke manier. Dat is wat bewustzijn doet: het 'persoonlijke' blijven bouwen (gahakarakam).

Met bewustzijn is niets mis mee, maar de functie van bewustzijn (viññana) is om gewaar te zijn (vijañana). Dan geven we aan hetgeen we waarnemen (sañña) en aan gevoelens (vedana), geen persoonlijke betekenis zodat we in staat zijn de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn. Omdat het hechten aan 'ik', aan het ego, de realiteit ontkent, doet dat hechten een verdraaide visie (ditthi vipallasa) ontstaan en dus lijden, problemen, verdeeldheid, disharmonie, onvrede etc.

De belangrijkste 'voeder' van het 'ik' zijn zintuiglijke verlangens (kamacchanda). Vanwege zintuiglijke verlangens wordt de aandacht getrokken naar wat de zintuigen willen. Hierdoor ontstaat er een verdraaiing (vipallasa) van waarneming. Daardoor een verdraaiing van bewustzijn. Daardoor een verdraaiing van visie. Het 'ik' ziet de dingen zoals het wil zien, niet zoals de dingen zijn. Waar het 'ik' is, daar is de waarheid niet. Waar het 'ik' is, daar is Mara, de misleider. Verdraaiing kan ook worden gezien als een verstoring (iñjita).

Het is niet zo dat in de boeddhistische Leer (de Dhamma) elk zintuiglijk verlangen meteen verfoeid wordt. Wat goed begrepen moet worden, is dat de Boeddha de middenweg (majjhima patipada) onderwijst. Maar wanneer steeds aan het verlangen van de zintuigen toegegeven wordt en dit vaker herhaald wordt, ontstaat er langzaamaan een 'pathway'. Het neemt dan gestaag in kracht toe. Verlangen wordt intensiever en wordt een begeerte. Begeerte wordt intensiever en wordt een hechten (upadana). Zie ook paticcasamuppada.

Hoe meer wordt toegegeven aan zintuiglijk verlangen, hoe meer en hoe vaker we missen wat er recht vóór ons is, wat er zich afspeelt, wat er zich op elk moment voordoet. Dan zijn we in beslaggenomen door iets en missen we de dingen die echt belangrijk zijn, dingen die essentiële levenslessen voor ons kunnen zijn. Zo kan juist begrip (samma ditthi), de eerste factor van het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga) zich niet in ons ontwikkelen. De ontwikkeling van juist begrip is cruciaal aangezien begrip de voorloper (pubbangama) is in het proces van mentale ontwikkeling (bhavana).

Wanneer we een leefwijze aangaan die gefundeerd is op indachtigheid (sati), worden we kritischer en zorgvuldiger (patisankha) in al onze acties. Wanneer we eerlijk en oprecht (ujukata) naar onszelf toe zijn, kan aandacht (avajjana) het belangrijke werk voor ons doen. Dan zijn we namelijk in staat (dan verkeerd de geest in een staat (citta)) om belangrijke misslagen te erkennen (abhiññeyya). Erkenning is van cruciaal belang omdat ontkenning (moha) nooit tot realiteit (sacca) leidt en Nibbana niet kan worden verwerkelijkt.

De waarheid is dat alles in een voortdurende toestand van verandering verkeerd (thitassa aññatattam). Maar het 'ik', een bewustzijn dat persoonlijke visies (ditthi) vasthoudt, kan dat niet begrijpen. Het is hardnekkig en wil niet veranderen en zal daarom lijden (dukkha) moeten ondervinden. Omdat zo'n geest niet beschikt over aanpassingsvermogen (citta kammaññata) kan hij niet meeveranderen op de stroom van het dynamische leven. Het ik-bewustzijn heeft de neiging om te kleven aan een mentaal object. Het houdt hardnekkig vast aan wat het heeft gezien, gehoord, wat het weet etc. waardoor vernieuwing van bewustzijn, vernieuwing van visie, niet mogelijk is. Hechten betekent vasthouden aan het oude. Maar waar het oude is, daar kan het nieuwe niet zijn.

Het ik-bewustzijn dat door allerlei misleidingen van Mara is begoocheld (moha), blijft stevig hechten (upadana) aan bepaalde toestanden, hechten aan het bestaan, in welke sfeer (avacara) dan ook. Zo wordt dat 'ik' in stand gehouden en blijft het eeuwig ronddolen in een vicieuze cirkel die we samsara noemen.

Ontwaken (bujjhati) tot waarheid (sacca) kan alleen door het overwinnen (jinati) van het 'ik'.

Misslagen erkennen (abhiññeyya) is niet alleen belangrijk op moreel vlak, maar bij alles wat je onderneemt. Dit heet 'zelfoverwinning'.

Voorbeeld zelfoverwinning in de krijgskunst

In de krijgskunst, wanneer dit correct wordt onderwezen, draait het steeds om het perfectioneren van technieken. 'Budo' is de Japanse verzamelnaam voor Karate-Do, Aikido, Judo, etc., en betekent letterlijk 'zelfoverwinning'. Wanneer er niet de intentie is voortdurend de onvolkomenheden van de eigen technieken onder ogen te willen zien, kunnen ze ook niet gezien, niet begrepen en niet verbeterd worden. Verbetering is niet nadelig.

Voorbeeld zelfoverwinning op je werk

In de volgende voorbeelden — en bij alles — geldt hetzelfde als in het vorige voorbeeld.

Wanneer je op je werk niet de intentie hebt om eens goed op jezelf te letten of je werkwijze misschien makkelijker en efficiënter kan, blijf je bij het oude waardoor je geen verbeteringen kunt aanbrengen. Wellicht moet je er vanwege die ontkenning harder door werken waardoor je de slaaf van jezelf bent. Afgezien van de uitblijvende voordelen voor je zelf, kan ook de kwaliteit van de werkzaamheden door zulk een houding niet worden verbeterd.

Dus ook de gewone alledaagse dingen zoals je werk, de interactie met mensen, hoe je in de wereld staat etc., vallen allemaal onder een 'meditatief leven' oftewel een leven waarin aandacht (avajjana) samen met zelfoverwinning, primaire factoren zijn. Indachtigheid (sati) is de eerste factor van verlichting.

Lief zijn voor jezelf

Wanneer je echt de Dhamma gaat ontdekken, zul je heel veel gerelateerde verbanden gaan zien. Dan ontstaat er een zogenaamd doordringend inzicht (pativedha). Zo biedt de beheersing over de zintuigen (indriya samvara sila) veel meer voordelen dan je wellicht in eerste instantie zou denken.

Belangrijk is dat je begrijpt dat zintuiglijk verlangen (kamacchanda) een ernstige hindernis is voor de ontwikkeling van juist begrip (samma ditthi). Middels zintuiglijk verlangen leg je jezelf aan banden (kama guna) waardoor je niet vrij kunt zijn. Dan ben je 'in dienst van Mara', de slaaf van Mara.

Hoe krachtiger het zintuiglijk verlangen is, hoe krachtiger de zintuiglijke toegeeflijkheid (kama). Dit is in wezen hetzelfde, maar ik gebruik nu deze woordspeling om het volgende te verduidelijken.

Bij een zintuiglijke toegeeflijkheid, 'geef je snel toe aan wat je zintuigen willen'. Dan stem je te snel in met wat er is. Dan vind je alles wel best. Het is een soort van gemakzucht om je zintuigen tevreden te stellen en niet te hoeven optreden tegen wat verkeerd is. Het heeft een sterke relatie met een luiheid en traagheid (thina middha) van geest. Onthoud goed dat zintuiglijkheid naar onrechtvaardigheid afbuigt.

Een paar voorbeelden:

De controle op zintuiglijke verlangens biedt dus veel meer voordelen dan je misschien denkt. Wanneer die controle er is, begrijp je beter wat er zich voordoet en kun je 'de dingen zien zoals ze werkelijk zijn'. Wanneer er dan iets gebeurt wat niet pluis is, wat onrechtvaardig is, dan verwerp je dat, dan kom je in opstand en doe je er afstand van. Dan bijt je van je af. Kom je voor jezelf op. Want het is belangrijk om 'haren op je tanden te hebben'. Op die manier ben je aardig, goed en lief voor jezelf en bescherm je je eigen waardigheid. Dit is de rechtvaardige (ujukata) geest die opstaat tegen onrecht. Dit is een belangrijk fundament om op de juiste manier de Dhamma te beoefenen. Want Dhamma betekent ook rechtvaardigheid. Je beschermt jezelf én anderen door je zintuigen te bewaken.

Uit de Dhammapada:

Ontwaken uit een mentale slaap

Door niet aandachtig te zijn of de aandacht te richten op nutteloze zaken, door niet zorgvuldig en niet kritisch te zijn (patisankha), raken we in een 'mentale slaap'.

Zo zien we dat zintuiglijke verlangens (kamacchanda) niet leiden tot erkenning (abhiññeyya) maar tot ontkenning (moha) van de realiteit (sacca) waar we onszelf ernstig mee benadelen, of beter gezegd: in gevaar (adinava) brengen. Allemaal het werk van 'ik'. Het zijn aanvankelijk de zintuiglijke verlangens die het 'ik' in het zadel houden. In de gehechtheid aan 'ik' blijven we bij het oude waardoor we mentaal niet verder kunnen ontwikkelen om het hoogste doel — Nibbana — te verwerkelijken. Vandaar dat het 'ik' dat mensen zo graag vasthouden, een groot gevaar vormt.

Met oprechte aandacht (avajjana) — door eerlijk naar onszelf te kijken omtrent al onze lichamelijke, verbale en mentale acties — gaan we echt zien, ontdekken en leren (passati). Alleen zo kunnen we erkennen (abhiññeyya) wat er niet pluis is of wat we kunnen verbeteren. Dit leidt tot een herkennen (samjañana) van wat er aan de hand is hetgeen tot juist begrip (samma pañña) leidt: de voorloper (pubbangama) in het proces van mentale ontwikkeling (bhavana).

Wanneer het 'ik' overwonnen wordt, wordt de blokkade voor de ontwikkeling van wijsheid (pañña) oftewel inzicht (vipassana) opgeheven zodat je 'de dingen kunt zien zoals ze werkelijk zijn' (yathabhuta); niet zoals je ze wilt zien. Dit is het wakker worden (bujjhati) uit een diepe mentale slaap. Daarom draait alles in de Leer van de Boeddha om het overwinnen van 'ik', om zelfoverwinning. Dit leidt niet tot gevaar (adinava) maar tot veiligheid (khemam) — Nibbana.

Extra aanbevelingen