De niet vooropgezette geest

Inhoudsopgave

Aandacht het werk laten doen

Zelfbewustzijn

De weg van niet-dwang

Absolute innerlijke vrijheid

Extra aanbevelingen

Aandacht het werk laten doen

In inzicht meditatie ben je nergens naar op zoek, je hebt geen verwachtingen, je hoopt nergens op. Er is geen enkel vooropgezet plan waar vanuit je tewerk gaat. Dit soort van plannenmakerij benadert niet de ware boeddhistische meditatie omdat het vooropgezet is, gekunsteld is. Dat is niet de weg en daarom mist het een belangrijke essentie.

Het doel is niet om gekunsteld te zijn, maar om heel echt en zonder 'bij-dingen' te zijn. Wanneer er een idee of gevoel opkomt dat je meditatie niet zo gaat zoals verwacht, heb je misschien de neiging om daar iets aan te doen. Maar jij hoeft niets te doen. Zodra je er iets aan probeert te doen gaat het juist mis omdat 'ik' tussenbeide komt. Het enige dat nodig is, is pure waakzaamheid, je aandacht (avajjana) bij het object van meditatie houden, wat het ook is. Meer is niet nodig omdat op deze manier de aandacht zelf het werk voor je zal doen.

Je moet leren geduld (khanti) op te brengen, maar hoe doe je dat? Als er een gevoel van ongeduld in je opkomt, helpt het niet om tijdens je meditatie te denken: 'ik moet geduldig zijn' en dat vervolgens af te dwingen. Maar als je er op een passieve manier met niets dan aandacht naar kijkt en je er verder niets mee doet, er geen voeding (ahara) aan geeft, zal die onrust op den duur vanzelf afnemen. Zonder dat jij daar iets aan doet. Het 'ik' moet er tussenuit blijven aangezien dat 'ik' juist eerder problemen schept dan oplost. Problemen lossen zich vaak vanzelf op door ze te zien.

Als er louter aandacht is zonder 'dingen eromheen', kan je alles direct begrijpen wat er op dat moment ook is en wat er op dat moment belangrijk voor je is. Dan is er namelijk geen afhankelijkheid (anissito) van iets of iemand. Dit is een cruciale kern die de Boeddha heeft onderwezen en waar het in inzicht meditatie om gaat. Op deze manier wordt de geest (mano) nergens door gehinderd, afgeleid, een richting op gedwongen of belast. Zo kan intuïtief inzicht stromen. Maar met de afhankelijkheid (nissito) van iets, iemand of met de bemoeienis van 'ik' — van zelfbewustzijn — raakt de kwaliteit van zuivere aandacht verloren en begrijp je er niks meer van. In inzicht meditatie is het zeer essentieel dat het 'ik' tot bedaren komt en uiteindelijk kan zwijgen.

We moeten niet overgeleverd zijn aan autoriteit alsof daar alles van afhangt. Je gaat wel in autoriteit geloven als je jezelf er afhankelijk van opstelt. Dat is niet de weg van innerlijke vrijheid. Daarom is het enorm belangrijk om een echte vrijdenker te zijn, je nergens afhankelijk van te maken en om op eigen benen te staan. Hier is zelfvertrouwen (saddha) voor nodig dat zich alleen kan ontwikkelen middels het juiste begrip (samma ditthi).

Wanneer we kritisch om ons heen kijken kunnen we zien wat autoriteit is. Maar als we leren om naar de toestanden, de staten (citta) van de geest te kijken, zullen we steeds beter gaan begrijpen dat de innerlijke autoriteit, het 'ik', de meest dominante autoriteit is. Ik geef hem de naam Mara. Wanneer je niet aandachtig genoeg bent, zal je jezelf ontelbare keren door Mara op sleeptouw laten nemen. Dan wordt hij je slavendrijver. Wanneer je overgeleverd bent aan autoriteit, intern of extern, kan je niet echt vrij zijn, niet vrij denken en niet in alle vrijheid handelen.

Daarom dient elke handeling, inclusief het waarnemen, het beschouwen, het schenken van aandacht etc., zonder het idee van 'ik' gepaard te gaan. De Pali term hiervoor is attanuditthimuhacca.

Het is aandacht dat tot juist begrip (samma ditthi) leidt. Juist begrip oftewel inzicht leidt tot het verlaten, tot het opgeven, tot het loslaten, tot verzaking (nekkhamma). Het volledig verzaken is gelijk aan innerlijke vrede, bevrijding van lijden (dukkha). Voor de volledige bevrijding van lijden echter, is een doordringend inzicht nodig (pativedha) in de ware aard van fenomenen: namelijk de vergankelijkheid, het onbevredigende en het onwezenlijke van dingen (ti lakkhana). Dit leidt tevens tot het doorgronden van de vier Edele Waardheden (cattari ariya sacca). Dit doordringende inzicht wordt dankzij de beoefening van inzicht meditatie steeds krachtiger en zal ongetwijfeld zijn vruchten afwerpen.

Zelfbewustzijn

Wat ik bedoel met 'de bemoeienis van ik' en met 'zelfbewustzijn' heeft, kort samengevat, betrekking op alle mentale associaties. Mentale associaties kunnen alle dingen zijn die in je geest opkomen zoals gedachten, gevoelens, ervaringen uit het verleden, dingen die door anderen ingegeven zijn zoals je opvoeding etc. Vooral ook wanneer je dingen gaat 'benoemen' zoals vaak (verkeerd) wordt geadviseerd. Want hierdoor plak je als het ware een label op dingen wat neerkomt op een idee wat je van iets of iemand hebt. Dit idee zal een kloof creëren tussen jou en de werkelijkheid, tussen 'ik' en de rest. Een idee is een persoonlijk bouwsel, het is de werkelijkheid niet. Het kan er hoogstens over gaan. Het zijn de ideeën van mensen die grote verdeeldheid en disharmonie in mensen zelf en tussen mensen onderling creëren. De interne en de externe wereld verschillen niet zoveel van elkaar als je ogen hebt die kunnen zien en een geest die kan begrijpen. Als je vrij kunt zijn van ideeën, zal er geen kloof zijn tussen jou en de rest, tussen jou en de werkelijkheid.

Wanneer je je conformeert aan zaken zoals hiervoor genoemd, is er sprake van conditionering. Dan laat je die dingen de voorwaarde (paccaya) zijn van waaruit je tewerk gaat. Dan is er een 'vooropgezet' uitgangspunt, een gefabriceerd bouwsel dat opgebouwd is uit ideeën, emoties etc. Maar al die 'bouwmaterialen' hebben net zoals alle andere fenomenen de aard van opkomen (uppada) en vergaan (vaya) in zich. Omdat ze niet blijvend zijn, zijn ze in die zin niet echt. Ze hebben geen werkelijkheidswaarde dus kun je er niet echt iets mee. Daarom kunnen ze ook geen uitgangspunt, geen basis vormen voor de ontwikkeling van een stabiele mentale toestand omdat ze vergankelijk (anicca) zijn en veranderen (viparinama). Daarom zijn ze ook onbevredigend (dukkha). Vanwege deze feiten kunnen ze geen oplossing bieden.

De 'bouwmaterialen' (de hiervoor bedoelde mentale associaties) zijn dingen waar je jezelf, vaak onbewust, mee identificeert. In de diepere lagen van de geest — je hoeft je er dus niet altijd bewust van te zijn — vormt dit een 'zelfbewustzijn'. Dit betekent dat het dan vaak, bewust of onbewust, draait om 'ik', om het persoonlijke. Dit is de innerlijke autoriteit die vele blokkades opwerpt en voor problemen zorgt. Naast het feit dat het persoonlijke beperkt is, is het idee van persoonlijkheid (sakkaya ditthi) in werkelijkheid een illusie (maya), niet echt.

De weg van niet-dwang

Het is belangrijk dat inzicht meditatie op een natuurlijke, ongekunstelde en ongedwongen manier beoefend wordt. In meditatie is er geen techniek die je toepast, maar er is een methode, een manier van. Die methode, die manier, is de middenweg (majjhima patipada) die de Boeddha onderwijst. Dit is de methode waarin je langzaam maar zeker meer vaardigheid in zult krijgen naarmate je oefent totdat deze volledig ontwikkeld is.

Bij een strak plan, een strakke levenswijze, een strakke opvoeding etc., waar dit moet en dat niet mag, gaat het op den duur volkomen mis. Je kan jezelf van alles opleggen of laten opleggen. Of dit nu van binnenuit of van buitenaf komt, maakt in wezen geen verschil. Een verkeerde opvoeding bijvoorbeeld, is door anderen in gang gezet, maar het is essentieel te begrijpen dat je jezelf er afhankelijk (nissito) van maakt door die ervaringen vast te grijpen waardoor het invloed op je zal hebben. Zo kun je jezelf van alles opleggen en laten opleggen.

De geest stroomt van nature, maar als hij daar de ruimte niet voor heeft of krijgt, als hij voortdurend in één richting opgedreven of geblokkeerd wordt, zal zijn energie er op een destructieve manier uitkomen. Dwangmatigheid werkt niet alleen averechts, maar leidt ook tot diverse mentale verstoringen. Dat is omdat je zo niet echt kunt zijn, niet jezelf kunt zijn, niet natuurlijk kunt zijn, constant op 'eieren moet lopen' waardoor spanningen oplopen. De geest moet niet 'gemanipuleerd' worden, maar ontwikkeld via een middenweg (majjhima patipada) waar extremen worden vermeden. Dit geldt niet alleen voor lekenvolgelingen; ook in sommige boeddhistische kloosters worden soms onnodig extreme regels gehanteerd. Daar heeft men dan niet echt begrepen wat 'die middenweg' is.

Absolute innerlijke vrijheid

De grote taak van de mens is om tot echtheid oftewel tot volledige wasdom te komen. De weg hiervoor gaat via de geconditioneerde (sankhata) staat van de geest naar de ongeconditioneerde (asankhata) staat van de geest hetgeen de eindbestemming is. Om het doel te bereiken is het nodig zelf ongeconditioneerd te zijn. Je door niets op sleeptouw te laten nemen. Die ongeconditioneerdheid is er in het begin niet. Dit is normaal omdat die nog gerealiseerd moet worden hetgeen we doen middels oefening.

Wanneer we leren om op de juiste wijze aandachtig naar de staat van de geest (citta) te kijken, zullen we steeds beter leren hoe hij functioneert. Dan zullen we hem gaan kennen als de vooropgezette geest (sasankharika citta) die geconditioneerd (sankhata) is. Of we gaan hem kennen als de niet vooropgezette geest (asankharika citta) die, hoewel dat tijdelijk kan zijn, ongeconditioneerd (asankhata) is.

De momenten dat hij ongeconditioneerd is, kunnen door oefening worden uitgebreid zodat hij op den duur heel echt, puur en zichzelf kan zijn. Hier is een mens tot volle wasdom gekomen en kan hij helemaal op zichzelf staan, zonder enige afhankelijkheid (anissito) van wat dan ook. Niet afhankelijk van iets. Niet van een opvoeding, niet van een geloof of leerstelling, niet van meningen, van geen enkele mentale associatie, van geen enkel ding. Dit is de weg naar absolute innerlijke vrijheid. Daarom is onafhankelijkheid (anissito) zo'n belangrijk begrip in de boeddhistische Leer.

Extra aanbevelingen