Basis kernpunten voor inzicht

Inhoudsopgave

Mentale reacties

Niet reageren maar ageren

Mentale reacties

In inzicht meditatie zijn er drie essentiële kernpunten die altijd van toepassing zijn: 1. aandacht schenken; 2. zien en 3. begrijpen.

Omdat bewustzijn de neiging heeft 'te kleven aan een mentaal object', reageren mensen vaak vanuit oude gewoonte- en gedachtepatronen op gebeurtenissen, op dingen, op fysieke en mentale toestanden etc. Emoties en diverse mentale associaties roepen voortdurend innerlijke reacties op omdat ze elkaar 'voeden' en zodoende in stand worden gehouden. Het is zoals een vuur dat blijft branden vanwege de brandstof die er voortdurend opgegooid wordt. Door het 'voeding' (ahara) geven ontstaan er hele reeksen van mentale reacties waardoor men 'bij het oude blijft' en bewustzijn niet vernieuwd kan worden. Hierdoor kan de geest niet leren en niet echt intelligent en efficiënt zijn waardoor hij moeilijkheden blijft ondervinden.

Reageren kan gezien worden als 'vastgrijpen', als 'hechten' (upadana). Waar je op reageert, daar raak je in betrokken. En waar je in betrokken bent, daar kun je niet vrij van zijn. Vanwege het hechten, het 'in betrokken zijn', het 'in beslaggenomen zijn', dragen we het oude in ons en nemen we het voortdurend met ons mee. De nieuwe momenten die we vervolgens ervaren, zelfs ons hele persoonlijke bestaan, worden dan overschaduwd en gekleurd door het oude. Nieuwe ervaringen zouden geheel vrij moeten zijn van oude ervaringen, maar dat is niet mogelijk als we blijven vergaren en daarmee onze geest blijven belasten met het oude. We dienen zelfs vrij te zijn van wat we weten. Als we hechten aan wat we weten beperken we onszelf omdat we onszelf dan afhankelijk (nissito) maken en we gebonden zijn aan kennis (ñana bandhu). Hierdoor kan er geen verdieping van inzicht plaatsvinden.

Vanwege het 'in betrokken zijn', het 'in beslaggenomen zijn' — waar we vaak niet bewust van zijn — gaan we steeds weer van het oude uit. Maar met het oude als uitgangspunt kan er geen innerlijke vrijheid zijn omdat we door het oude, de eerdere ervaringen, kennis etc., in beslag genomen zijn. Waar het oude is daar kan het nieuwe immers niet zijn. Zo kan er geen nieuwe, frisse visie ontstaan. Bewustzijn kan niet vernieuwd worden als het geconditioneerd is door het oude, d.w.z. als het 'bepaald wordt door' of 'voortkomt uit' oude ervaringen, het bekende. Op die manier ontstaat het een afhankelijk van iets anders (paccaya). Maar zodra we bereid zijn het oude niet meer met ons mee te dragen en onze ballast (upadhi) gaan afwerpen, kunnen we open staan voor het onbekende en kunnen we nieuwe dingen ontdekken (passe). Dit opent de weg die een radicale verandering in ons teweeg zal brengen.

Niet reageren maar ageren

De meest hardnekkige reacties zijn werkzaam in de diepe lagen van de geest (anusaya). Daarom is er veel aandacht (avajjana) voor nodig om ze te zien en ze uiteindelijk te begrijpen. Wanneer je ze ziet, worden hun verbanden oftewel de keten van oorzaak en gevolg, langzaam maar zeker zichtbaar en kun je begrijpen wat voor een nadelen deze reacties teweeg brengen. Het begrijpen zelf zorgt er op een natuurlijke manier voor dat onnodige, overbodige en nadelige (onheilzame) mentale associaties verlaten worden.

Zolang we reageren blijft de reeks van innerlijke reacties voortbestaan die zich manifesteert middels onze daden via het lichaam, de spraak en gedachten. Daarom zouden we niet moeten reageren maar ageren. Reageren betekent ergens van uitgaan, je door iets op sleeptouw laten nemen, je onderwerpen aan iets of iemand, vanuit een vooropgezet idee tewerk gaan etc. (sasankharika citta).

Ageren daarentegen, betekent niet dat niets gedaan wordt, maar wat je doet is niet geconditioneerd, is niet bepaald door het oude of beïnvloed door de mensen in de wereld (conformisme), door gewoonte- of gedachtepatronen of door wat dan ook. Het is een ongekunsteld handelen zonder vooropgezette ideeën (asankharika citta), spontaan en echt. Ageren is een zuivere lichamelijke, verbale of mentale actie waarin louter gedaan wordt wat nodig is, niets meer en niets minder. Het gaat recht op het doel af en is zonder omwegen, eenvoudig en efficiënt. Ik noem het 'wijsheid in actie' oftewel 'handelen zonder te vergaren'.

In alle gevallen is het aandacht schenken een voorwaarde en het kardinale startpunt om mentale reacties te kunnen zien. Het zien is een voorwaarde om ze te begrijpen. Het begrijpen is een voorwaarde om er vrij van te kunnen zijn. Want het is het zwaard van wijsheid dat de keten van reacties doorkapt. Dit is het tot rust komen, alsof er een hevig vuur uitdooft (nirodha samapatti).

Wanneer iemand z'n middelvinger naar je opsteekt en je bent niet aandachtig genoeg in het beschouwen van de staat van de geest, zul je er innerlijk op reageren. Doordat je erop reageert zullen emoties en mentale associaties toenemen (papañca) en uitgroeien tot een 'groot vuur' wat je instabiel maakt. Maar wanneer je alleen maar heel aandachtig je mentale toestand bespiegelt en je op geen enkele toestand reageert, kan het vuur niet groter worden omdat het geen brandstof meer krijgt. Door er geen voeding aan te geven laat je jezelf door niets in beroering brengen. Dit is wat we gelijkmoedigheid (upekkha) noemen. Het is aandacht dat al het belangrijke werk zal doen.

Wanneer er sprake is van ageren i.p.v. reageren, kan er echt begrip ontstaan. Juist begrip (samma ditthi) kan niet worden ontwikkeld middels horen zeggen, het naleven van dogma's etc. Begrip oftewel intuïtief inzicht moet van binnenuit ontwikkeld worden middels eigen inspanning. Eenmaal ontwikkeld is de geest tot eenheid (ekaggata) gebracht of simpel gezegd: eenvoudig. Dit is niet de gecompliceerde geest die verdeeldheid zaait en moeilijkheden creëert, maar vriendelijk (metta) en mededogend (karuna) is. Samen met mentale factoren als verdraagzaamheid, gelijkmoedigheid en rechtvaardigheid kunnen deze alleen ontwikkeld worden naargelang het juiste begrip zich ontwikkeld. Dit zijn allemaal zaken die zowel de persoonlijke sfeer als de onmiddellijke omgeving (zoals gezin, werkomgeving, maatschappij) van groot voordeel zullen zijn.