Onverschilligheid of gelijkmoedigheid?

Inhoudsopgave

Ken de betekenis

Woordgroep A

Woordgroep B

Woordgroep C

Ken de betekenis

Binnen het boeddhisme staat het cultiveren van een stabiele mentale toestand centraal. We noemen dit 'gelijkmoedigheid'. De Pali naam hiervoor is upekkha.

De gelijkmoedigheid die in het boeddhisme wordt nagestreefd, wordt soms onterecht vergeleken met onverschilligheid. Als je weet dat gelijkmoedigheid de hoogste factor van verlichting (bojjhanga) is, zul je waarschijnlijk niet verbaasd zijn dat slechts weinig mensen weten wat gelijkmoedigheid werkelijk is. Als mensen het goede nastreven, maar ze worden of zijn verkeerd ingelicht, kan dat ontmoedigend werken. Vandaar hier enige toelichting.

Een woord kan meerdere betekenissen hebben en je kunt iets in verschillende bewoordingen uitdrukken. Ook kunnen dezelfde woorden in verschillende contexten een andere betekenis hebben. Onverschilligheid is hier een goed voorbeeld van. Daarom hierna een paar groepen van woorden die allemaal duiden op onverschilligheid, maar die in sterk contrast staan tot de gelijkmoedigheid die in het boeddhisme wordt nagestreefd.

Om het contrast beter aan te kunnen geven, heb ik de verschillende definities voor onverschilligheid in een paar woordgroepen verdeeld.

Woordgroep A

In het boeddhisme wordt helderheid van bewustzijn nagestreefd. Dat betekent dat de meditatieve weg er een is van 'leven in het heden', in het 'hier en nu', van indachtigheid, van oplettendheid, van opmerkzaamheid, van zorgvuldigheid. Met andere woorden: sati. Deze indachtigheid vormt het kardinale startpunt voor alle goede dingen.

Wanneer je in het heden leeft, wanneer je oplettend bent, dan is dat alles behalve afgestomptheid. Er is juist alle aandacht voor wat er van moment tot moment is en gebeurt. Boeddhisme is niet een weg van ontkenning, maar van erkenning. Ontkenning leidt tot het verergeren van een probleem, terwijl erkenning het probleem oplost.

Zo leidt sati tot een onderzoek (dhamma vicaya) naar en de ontdekking van hoe dingen werkelijk zijn: vergankelijk (anicca), onbevredigend of lijden (dukkha) en niet-zelf of onwezenlijk (anatta). Dit is hun ware aard.

Gevoelens hebben een belangrijke functie zodat wij goed kunnen evolueren. Ze vervullen een specifieke functie binnen het cognitieve proces. Maar wanneer eraan vastgeklampt wordt of we zijn steeds op zoek naar een gevoel, gaat het de verkeerde kant op. Dan wordt onze visie ingekleurd en kan wijsheid niet ontwikkelen wat een fundamenteel aspect in het leven is.

De meeste mensen zijn continue (meestal onbewust) op zoek naar gevoelens, maar begrijpen hun ware aard niet. Gevoelens ontstaan aan de hand van situaties, verlangens etc., maar alle gevoelens gaan voorbij, ze veranderen voortdurend. Wanneer je ze wilt vasthouden ontstaat er lijden. Veel mensen zijn overmand door hun gevoelens, hevig erdoor in beslag genomen omdat gevoelens niet worden begrepen en er geen controle is. Zo is boosheid ook een gevoel. Kun je verstandig nadenken als je boos bent? Slaap je goed als je boos bent? Is boosheid een gelukkige staat van de geest?

Gevoelens nemen sommige mensen zodanig in beslag dat ze werkelijk denken dat er echte liefde is ondanks ze dagelijks door 'hun geliefde' fysiek en/of mentaal mishandeld worden. Dit soort 'liefde' wordt in stand gehouden door zintuiglijke genegenheid (pema). Maar dat soort gevoel kan snel omslaan in teleurstelling, jaloezie, haat etc. Het kan zelfs tot moord leiden. In het boeddhisme verstaan we heel iets anders onder liefde.

Ook angst is een gevoel en veel mensen worden beheerst door deze gevoelens die hoofdzakelijk ontstaan middels verlangens. Een 'vlucht angst' voor als je in gevaar bent, is een heel ander soort 'angst'. Dit soort angst is aanwezig als gevoelens goed functioneren. Zoals gezegd hebben gevoelens een belangrijke functie.

Iemand die indachtig (sati) is, die waakzaam is, onderzoekt elk fenomeen, dus ook gevoelens. Hij begrijpt hoe ze opkomen (uppada) en weer vergaan (vaya). Zo leert een wijs mens hun ware aard kennen (vijañana) en ziet hij gevaar (adinava) in het vastklampen ervan.

Wanneer zo iemand tot volledig gewaarzijn is gekomen, begrijpt hij alle fenomenen, zowel mentale als fysieke. Doordat hij een perfect inzicht heeft in 'de dingen zoals ze werkelijk zijn', begrijpt hij het ontstaan van lijden en het ophouden van lijden. Daarom begrijpt hij ook dat alle wezens onderhevig zijn aan lijden. Dit besef doet een onbegrensd mededogen (karuna) in hem ontstaan. Dat wil zeggen: voor iedereen en onvoorwaardelijk. Dit kan alleen als je rechtvaardig en onpartijdig bent. Dit ontstaat niet door zelfzucht, maar door een gemoedstoestand van gelijkmoedigheid (upekkha) te cultiveren. Deze toestand is volledig vrij van persoonlijke voorkeur en afkeer. Deze persoon heeft volledig afgedaan met persoonlijke verlangens. Zonder die gelijkmoedigheid (upekkha) kunnen kwaliteiten als mededogen (karuna), liefdevolle vriendelijkheid (metta) en meelevende vreugde (mudita) over het succes van anderen, niet bestaan. Deze kwaliteiten kunnen ook niet worden ontwikkeld door iemand die zich door zijn gevoelens op sleeptouw laat nemen.

Het mag duidelijk zijn dat onverschilligheid iets heel anders is dan de gelijkmoedigheid die binnen het boeddhisme wordt nagestreefd. Onverschilligheid moet zelfs vermeden worden omdat het gelijkmoedigheid tegenwerkt.

Woordgroep B

We hebben gezien dat boeddhisme weldegelijk erkent dat gevoelens (emoties) een belangrijke functie hebben. Wanneer ze 'ontbreken', functioneren ze niet goed.

Luiheid en traagheid (thina middha) — wat overeenkomt met bovenstaande — is de 'tegenwerker' van gelijkmoedigheid (upekkha) en dus zaken die verwijderd moeten worden. Luiheid en traagheid vormen samen één van de vijf hindernissen (pañca nivarana) die de weg van mentale ontwikkeling blokkeren.

Wanneer luiheid en traagheid van geest oftewel apathie, aanwezig is, kan het boeddhistische doel niet verwerkelijkt worden. Deze hindernis kan verwijderd worden door energie (viriya) aan te wenden hetgeen staat voor de juiste inspanning (samma vayama), de zesde factor van het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga).

Enthousiasme van geest (piti) is eveneens een factor van verlichting die ontwikkeld moet worden voor de volledige bevrijding van lijden.

Ook in dit opzicht is het duidelijk dat onverschilligheid iets heel anders is dan de gelijkmoedigheid die binnen het boeddhisme wordt nagestreefd.

Woordgroep C

Dit zijn definities die in verschillende contexten een andere betekenis kunnen hebben. In het boeddhistisch perspectief van gelijkmoedigheid (upekkha) betekent dit dat iemand mentaal stabiel is, mentaal bevrijd is. Dit is niet iemand die een 'koude kikker' is die nergens iets om geeft, die nergens in geïnteresseerd is of geen betrokkenheid kent. 'Koelheid' moet dan niet gezien worden als 'kilheid' in de zin van een kil persoon.

Hij is daarentegen iemand die zich nergens in de wereld aan vastgrijpt en daarom noch opgetogen noch terneergeslagen is. Zijn geest is kalm, onbewogen en stabiel onder alle omstandigheden. Precies zoals een pilaar in een stadsmuur. Deze stabiliteit is de bevrijding van zijn geest. Hij is inderdaad 'bekoeld' en kent een geluk dat voor de meeste mensen ongekend is.